Elwedritsche

Vun Wikipedia
Elwedritschenbrunne in Neistadt an de Weistroß
Elwedritsch schlubbd aus emm Ei
Statue vun em Elwedritsch

Die Elwedritsche (aa Ilwedritsche, Elbedritsche, Elwerdritsche etc., fascht nur im Blural verwendt, Genus uklaa, lat. Bestia palatinensis) sinn ä Fahwlwese, wu faschd aussiehd wie n Voggl, wu in Sieddaitschlond, vor allm in de Palz, dehääm iss.

Vabraidung[Schaffe | Om Gwelltegschd schaffe]

De Verbraidungsraum vun de Erzählunge iwwer die Elwedritsche erschdreggd sich vum Saaland im Weschde iwwer de Pälzerwald un die owwerrhainisch Tiefewene noch Oschde riwwer in di Kurpalz bis in de siedhessische Odewald un im Norde bis noch Rhoihesse. Im Side kumme se bis in di Gejend vun Bihl, Landkreis Raschdadd, vor, do sinn se als Hilwedritsche bekannd, un bis ins nerdlische Elsaß, wu ma se Dilbetrütsche heeßt. Als "Haubdschdadd" vun de Elwedritsche gild Naischdadd an de Woischdroos, wu es ah än Elwedritschebrunne gibd, der wu vum Rumpe Gernot gschaffe worrn iss. Onnere Quelle sahn ah Dahn in de Südweschdpalz (wuus aachn Elwedritschebrunne hod) odda Erfwailer odda noch gands annere Orde weahrn Haubdschdädd vun de Elwedritsche.

E isolierdes Vorkumme gibts in Niederbayan, wu ma se als Oibatrischl kennt. Ob des urschbringlisch emol e zammehängendes Verbreidungsgebiet waa odder ob e paa Elwedritsche noch Niederbayan ausgewannert sinn, hot sisch bisher nonet kläre losse.

Pennsylvanisch Laid määne aach, daß in die Schdaahde ausgewannerde Pälzer ainiche Elwedritsche middgenumme heddn „so ass sie kenn Heemweh gricke deete“.

Aussehe[Schaffe | Om Gwelltegschd schaffe]

Elwedritsche werrn maischd als hinglaardich beschriwwe. Iahr Fliggl sinn nedd zu gebrauche, dessdewehge se maischdens im Gschdrübb odda unner de Rebschdegg lehwn. De Legend noch sinn se ä Kroizung vun Huhn, Ent und Gäns die sich midd im Wald lehwende Fahwlwese wie Kobolde unn Elfe vermischd heddn. Manchmohl werrn Elwedritsche ah middm Gewaih unnem lannge Schnawwl dargschdelld.

Wu di Elwedritsche herkumme sinn[Schaffe | Om Gwelltegschd schaffe]

So sehe di Dahner Elwedritsche aus

Vor Johre, wie di Vorfahre vun de Pennsilfaanisch-Deitsche noch in da Palz gewuhnt hewwe, hots noch kää Elwedritsche gewwe – awwer schunn gude deitsche Bauare vun seller Sort, wie se heit noch in Pennsilfaanie wuhne. Un ääner vun selle Bauare – er hot ganz noh am Wald gewuhnt – hot Hinkel ghatt un aa en Haufe Gäns un Ende. Selle Viescher sinn frei rumgschbrunge uff em Bauarehof un hewwe s aa bsunners gemeegt, im Wald iwwer di Hegge un glääne Bääm zu hupfe, wann se was zum Fresse gsucht hewwe. Am Owend hot di Bauersfraa als laut gegrische, sie sollde hääm kumme, ehs duschder werd. Un di Hinkel, Gäns un Ende hewwe sell gheert un sinn dabber hääm geloffe.

Alsemol, wanns doch e bissl schbeed worre is un schun ball Nacht waa, hot di Bauersfraa e Ladern, wu gebrennt hot, ins Fenschder vun da Scheier gschdellt, daß di Viescher hewwe sehne kenne, wu se hie laafe misse. Äämol awwer, wie di Hinkel, Ende un Gäns widder im Wald rumgschbrunge sinn, hot s Wedder umgschlaare, un e schweeres Gewidder iss kumme. Do hewwe se Ängscht griggt, sinn im Wald hie un her gerennt un hewwe sisch am End ganz verlore. Wie der Reeje ufghert hot, sinn se oigschloofe.

Am negschde Morje hewwe se geguggt, was do los waa an derre Schdell, wu se di Nacht verbrocht ghatt hewwe (selle Schdell heeßt heit in da Palz „Nimmerkehrwidder“ – di Leit gehne dort sunndaags gern hie). Sie hewwe nimmie gewisst, wu se sinn un wu se hielaafe sollde. S waa kää Bauersfraa do un aa kää Ladern. Un wie se so ghockt sinn un sisch gfärscht hewwe, hewwe se gemergt, dass se ebber beoowacht hot. Do waare etlische Gnome un Feee, Sumpf-Eile, Wald-Keiz un annare Viescher, wu se bis dohie noch nie gsehe ghatt hewwe.

Selle hewwe all uff äämol aagfange bischbare, un di Hinkel, Ende un Gäns hewwe a gebischbert. So hewwe se sisch noch ere Weil kennegelernt. Di Viescher hewwe di ganz Gschicht verzählt, un weil kääns vunnene de rischdische Weg hääm gewißt hot, hewwe se ausgemacht, sie deede all im Wald bleiwe bei ihre neie Freind. Di Feee un Gnome, Eile un Keiz hewwe de Hinkel, Ende un Gäns e Euladung gewwe, daß se beiene wuhne kennde. Un wies so geht bei de Mensche wie bei de Leit, hots net lang gedauert, bis aus de Eier, vu di Viescher gelegt hewwe, klääne Viescher gschlubbt sinn, wu halwer ausgseh hewwe wie e Hinkel, e Ent odder e Gans un halwer wie en Gnom, e Fee, e Eil odder en Wald-Kauz. Sell waare di erschde Elwedritsche.

Heitzedaags wisse se nimmi, daß ihr Vorfahre vor Johre uffem Bauarehof gelebt hewwe, awwer wann se s Lischt vun ere Ladern sehne, misse se doch dort hie geh un kenne sisch net dageeje wehre. Seit seller Zeit sinn se im Wald vun da Palz daheem, un wie di Vorfahre vun de Pennsylfaanisch-Deitsche losgfahre sinn, in di Nei Welt zu ziehge, hewwe se paa vun de Elwedritsche mitgenumme (daß se kää Häämweh grigge deede). Un wann der Herbscht do iss, gehne di Leit hiwwe wie driwwe mid eme Sagg un ere Ladern in de Wald, se zu jaare.

Wie mer Elwedritsche jaagt[Schaffe | Om Gwelltegschd schaffe]

Wie ma ä Tritschfall ufschtelle dud.

Di Jäjer gehne zamme schbääd am Owend in de Wald mit Laderne un eme grooße Sagg. Ään Kerl, wu villeischt no nie Elwedritsche jaage waa, iss weider zu nix zu brauche. Er muß blooß de Sagg heewe un hot di gschicktschd Uffgaab. Di annere Jäjer gehne fort mi-de Laderne un dreiwe di Elwedritsche zum Sagg. Der Kerl mim Sagg muß sellen blooß noch schnell zumache. Awwer edlische Mol bassierts, daß di Jäjer sisch uffem Weeg verliere un nimmi zurigg zum Kerl finne, wu de Sagg hebt. Wann se Gligg hewwe, finne se villeischt irjend e Wärtshaus, un dort duhne se ebbes geeje ihrn grooße Dorscht. Un wann se gnunk gedrunke hewwe, vergesse se de Kerl mim Sagg, wu als noch im Wald schdeht un uff di Elwedritsche waade duud.

Syschdemadig[Schaffe | Om Gwelltegschd schaffe]

Die Pälza Elwedritsche (Bestia palatinensis odder Elwedritsche palatinensis) ghere zur große Familie vunde äschde Elwedritsche (Elwedritsche verae), iane nägschde Värwandte sin die bayrische Wolbadinga (Elwedritsche wolpertingiensis), die wu - wie kännds aach onnaschd soi - voaallm inde Owwapalz voakumme, sich awwa aach bis noo Frange un in die Alpe ausgebrääd hän. Ä onnan, waidläfischare Värwandte hod mär in Skandinawie ändeggd, in Schwede: die Skvader. Die Prof. Brigitte Sokop hodd zude Abschdammung vun de Elwedritsche a reschaschiad.[1]

Naier Forschunge hen ergäwwe, doßä ängeri Vawondschafd mimm bayrische Wolpertinger bschdehd un sisch aach im DNA-Tesch mißd noowaise losse kenne, wammer när je ä Gewebprob häd.

Indresandes[Schaffe | Om Gwelltegschd schaffe]

Elwedritsche uf-em Woilesefeschd in Naischdadt

Im Landacher Zoo gibts e Gehege mid Elwedritsche[2]. Wisseschafdlische Oirischdunge, wu sisch mid Elwedritsche befasse, sin di Elwedritsche-Akademie in Bermesens un di Fachhochschul fä Dritschologie in Dåhn. De erschde Elwedritsche-Lehrpad der Weld gibts im Dåhner Kurpark un vun do ausgehend fihrt en ugfähr 10 km lange Elwedritsche-Rundwanderweg dursch de Lewensraum un zu de wischdische Schdazione im Lewe vun de Elwedritsche.

In verschiedene pälzische Schdädte gibts Elwedritsche-Veroi. De äldschde devuu is der vun Landach, wu 1982 gegrindt worre is. In de selwe Schdadt is jedes Johr e Square-Dance-Special mim Nåme Landacher Elwetrittche-Jagd. Jedes Johr im Auguschd werd im Fußballturnier vun Flomerschem um de Elwewedritsche-Pokal gschbielt. E Grubb vum Fasnachtsveroi in Vimbi (Vimbuch), Schdadt Bihl, Landkreis Raschdadd, sin di Hilwedritsche[3]. Im Schwatzwald, wu s offensischdlisch e eigene Aat vun Elwedritschde hot, di Ilwedritsche (Noctilucula alemannii), gibts aach en Fasnetsveroi mim Nåme Ilwedritsche[4].

E Zeidung in Pennsilfaanie, uff Englisch, heeßt Es Elbedritsch. Di Brifadbrauarei Bischoff in Winnweiler hot e Elwedritsche als Maagezeische. En Hochleischdungsreschner vun de Teschnische Uni Lautre heeßt Elwetritsch[5].

Muesejene[Schaffe | Om Gwelltegschd schaffe]

In Schbaija hods ä klänes Elwedridschle-Museum in de Antoniengasse 3.

Schbrisch[Schaffe | Om Gwelltegschd schaffe]

  • Medd dem kammer Ilmedrittcher fange (vuneme eifäldische Kerl; Sprendlinge, Sidhesse)
  • Wu gehschen hi? – Elwedritsche fange! (abweisend)

Lidaradur[Schaffe | Om Gwelltegschd schaffe]

  •  Stephan Dreyer: Beiträge zur Elwedritschologie. Schlaraffia Perla Palatina, Neustadt/Weinstr. 2003–2008.
  •  Michael Konrad: Von wegen Vogel. In: Die Rheinpfalz am Sonntag. Ludwichshafe, 8. Februar 2009 (Beiträge zum Darwin-Jahr, mit Anregungen von Stephan Dreyer).
  •  Michael Landgraf un Wulf Werbelow, Bilder vum Steffen Boiselle: Elwetritsche. Agiro Verlag, Neustadt/Weinstr. 2013, ISBN 978-3-939233-15-2.
  •  Peter H. Kemp: Mondes divers – diverse Welte. Allee witt – husch, husch, ehr – allez houste – fort mit euch. Elwedritsche in Saar-Lor-Lux. Books on Demand, Norderstedt 2011, ISBN 978-3-8448-5075-8 (in deitsch-frånzesischer Mundaat (Rheifränggisch) un Welsch).
  •  Rudolf Mulch: Elbentritschen und Verwandtes. In: Hessische Blätter für Volkskunde. Band 49/50, 1958, S. 176–194.
  •  Wulf Werbelow, Fodos vum Helmut Vieser: Die Sage von den Elwedritschen. Ein pfälzisches Fabeltier. Hermann G. Klein Verlag, Speyer 1994, ISBN 3-921797-33-0.
  • Gedischde un Texde iwwer Elwedritsche hawwe di pälzische Audoare Albert H. Keil, Walter Rupp, Hans Jürgen Schweizer un Paul Tremmel – deils uff Standaddeitsch, deils uff Pälzisch – gschriwwe.

Websaide[Schaffe | Om Gwelltegschd schaffe]

 Commons: Elwedritsche – Sammlung vun Bilder, Video un Audiodataie

Etimologie[Schaffe | Om Gwelltegschd schaffe]

Änslnochwees[Schaffe | Om Gwelltegschd schaffe]

  1. De Uasbrung vunde Elwedritsche
  2. https://www.zoo-landau.de/service/zooplan
  3. https://web.archive.org/web/20150927010027/http://hilwedritsche.de/
  4. https://web.archive.org/web/20160108083059/http://www.ilwedritsche.de/geschichte.html
  5. https://elwe.rhrk.uni-kl.de/