Europa

Vun Wikipedia
Do siehschd Oiropa uff de Weldkadd

Europa is e eurasischer Subkondinend, wo im abendländische Denke trotzdem als mo als Kondinend bezeichnet werd. Des is im Weschde kuldurell un hisdorisch verankert. Europa hat e Fläch vun 10,18 Mio. km² un is domit no Auschdralie de zwettklenscht Kondinend. Mit ugfähr 740 Mio. Leit (2011), wo do leebe, hats aber mehr Inwohner wie Auschdralie, Nord- oder Südameriga.

Europa besteht heit polidisch aus 48 souveräne Schdaade.

Geographie[Schaffe | Om Gwelltegschd schaffe]

Sadälliddäbild vun Oiropa

Europa grenzt im Siede ans Middelmeer, welles de Kondinend vun Afriga drenne dudd. Im Weschde is de Atlandig, weller an die Iberische Halbinsel, Frongraisch, die bridische Inseln unn Island grenze dudd. Im Norde grenzd an de Arktische Ozeån. Die Grenz Im Oschde is des Gebärg unn de Fluss Ural, Im Siedoschde is mer sisch nedd ainisch, ob de Fluss Manytsch als Grenz diene soll odda es Kaukasus-Gebärg. Vum Asiadische Dääl vun de Tirgai werd Airopa dorsch de Bosporus gedrennd, die Schdadtt Istanbul do is die eenzisch, wu uff zwee Kondinende lieche dudd.

Europa werd außa vum Middlmeea im Siede, welles midd de Schdrooß vun Gibraldar ä Vabinnung zum Adlåndigg hot, aa vun de Nordsee zwische Großbridannie im Weschde unn Dänemark im Oschde, Daitschlond unn Niedalonde im Siede unn die Norwegisch See im Norde dorschflosse. De Ärmelkanal zwische Frongraisch unn Großbridannie schdelld ä nadierlischi Vabinnung zwischem Adlåndigg unn de Nordsee dar. Zwische Dänemark unn Norwege befind sisch de Skagerrak, zwische Dänemark unn Schwede de Kattegat. Die baide Meerenge vabinne die Nord- unn Oschdsee midenonner. Die Oschdsee ziehd sisch donn waida noch Norde unn laifd donn Rischdung Russlond im Finnische Meerbuse aus, noch Norde im Boddnische Meerbuse. Die Oschdsee drennd zudem Skandinavie vun Oschdeuropa. Siedlisch vun Oschdoiropa unn ösdlisch vun de Balkånhalbinsel liechds Schwaddse Meer, welles dorsch de Bosporus ä Vabinnung zum Middlmeer hot.

In Europa gebbds ainische Hochgebärge: die Alpe in Middleuropa schdelle mim Mont Blanc (iwwer 4.800 Meder) de heggschd Bärsch vun Oiropa. Waidere Hochgebärge sinn die Pyrenäe im Siedweschde, die Skande in Skandinavie, die Karpate uffm Balkån, de Ural im Oschde zu Asie unn je noch Grenze de Kaukasus im siedlische Russlond. Vulkåne gebbds zwische de oirasisch unn afrikanisch Bladd, z. B. de Ätna unn de Vesuv, unn am Middladlondische Graawe (v. a. Islond).

Klima[Schaffe | Om Gwelltegschd schaffe]

In Europa herrschd im Grooße unn Gonze en gemäßischdes Klima. Dorsch de Golfschdroom werd warmes Wassa vun de Karibik noch Europa dronspordierd, wudorsch die Dorschschniddstemberadur heher als in vaglaischbare Braidegrade is. Dorsch de vorherrschende Weschdwind is bis noch Pole en Maritimes Klima vabrääded, noch Oschde gehds longsom in en kondinendales iwwer, charaggdisierd dorsch hohe Temberadurschwangunge unn en geringe Niedaschlaach. En mediterranes Klima is an de siedlische Länner, bsunnersch die Middlmeerlänner unn aa an en paar wesdlische Länner, wu de Golfschdrom uffdriffd, nochwääsbar. Warmgemäßischdes Klima find mer noch in de middlere Braide vun Oiropa, im Nordoiropa herrschd en kihlgemäßischdes Klima. Gonz im Norde hots polares Klima.

B'velgerung[Schaffe | Om Gwelltegschd schaffe]

Europa hot mit uhgfehr 680 Millione Oiwohner noch Asie unn Affriga die drittgrehschd B'velgerungszahl vun alle Kondinende unn ghert zu dichte Bsiedelte Teile vun de Erd. Die durchschnittlich Bvelkerungsdischd is 65 Aiwuhna/km². Am högschde is se in West-, Mittel- unn Sideuropa, in Rischdung Norde unn Oschde werd se nihdrischer.

Schbrooche[Schaffe | Om Gwelltegschd schaffe]

Schbrooche in Oiropa

Mähner wie 90 Prozent vun de Oiwohner vun Europa schbresche indogermanische Schbrooche. Om waideschde verbräät sinn slawische Schbrooche in Midd-, Oschd unn Siedoschoiropa, germanische Schbrooche in Nord-, Weschd-, unn Middloiropa, romanische Schbrooche in Sied-, Weschd-, unn Siedoschoiropa. Ach Grieschisch, Albanisch, die baldische unn keldische Sprooche unn Romani sinn in Oiropa vabräädede indogermanische Schbroochgrubbe. Ä grooßi Schbroochgrubb isses Finno-Ugrische, zu dem g'here die Nadsionalschbrooche Finnisch, Esdnisch unn Ungarisch. Des zu de Turgschbrooche g'herende Tirgisch werd im Siedoschde vun de Balkånhalbinsel gebabbeld. Des uff Malta geschwädzde Maltesisch, g'herd, wie Arabisch aa, zu de semidische Schbrooche. Im Siedweschde vun Frongraisch unn Norde vun Schbanje werd baskisch gebabbeld, ä Schbrooch, wu mid kee onnere vawondt is.

Religione[Schaffe | Om Gwelltegschd schaffe]

Die maischde Lait hänge de chrisdlische Religion õõ. Des liechd dodrõõ, dasses reemisch Raisch im 4. Johrhunnerd es Chrischdedum als Schdaadsreligion õõgenumme hot, brdische unn irische Missionare die Germane unn Slawe chrischdianisierd henn unn die Fronge de unnerworfene Velga ihre Religion uffgezwunge henn. Um des Johr 1000 hot en Schisma schdaddgfunne, die Kärsch hot sisch in die Kadolisch unn Orthodox gedääld. Es byzantinische Raisch hot de Orthodoxe Glaawe õõgenumme, wella aa die Kiewer Rus iwwernumme henn unn somid sinn haid viele oschdairopäische Länner orthodox. Im 15. unn 16. Johrhunnerd henn mehrere Reformadsione schdaddgfunne, dodraus sinn haubdsäschlisch die Reformiade (v. a. Schwaiz unn Niedalande) unn Luddaranan (v. a. Daitschlond unn Nordische Länner). Dorsch kaukasische Velger unn die Tatare is frieh de Islåm noch Oiropa kumme, dorsch die Osmanisch Erowwerung henn die Albaner unn Bosnier de muslimische Glaawe õõgenumme, welle zamme midd de Balkån-Tirge uffm Balkån en grooße Õõdääl am oiropäische Islam aus. Oigewannerde Araber, Tirge unn Pakistani hawwe in de ledschde Johrzehnde immer mehr en grooße Õõdail iwwernumme. Es Juddedum is dorsch die Diaspora saidem 1. Johrhunnerd in Oiropa vadrede unn hot zamme mim Chrischdedum die airopäisch Kuldur gebrägd. Dorsch Oiwannerung is de Hinduismus aa vabrääded, genauso wie de Buddhismus, wobai ledschdara aa ä hohi Õõzahl an Konverdidde hot.

Dorsch de sogenannde Realsozialismus is in viele Osch- unn Middloiropäische Länner die Religion bekämbfd worre. Schdarg zaischd sisch des im Oschde Daitschlond (ner noch en Verdel Religiese) unn Dscheschie (ner noch 38% Kaddolike), aa in Ungarn (ner noch 50% Kaddolike). Im Gegesadz dozu hot sisch die Religion in Russlond schdarg erhold.

Bolidigg[Schaffe | Om Gwelltegschd schaffe]

Die maischde oiropäische Schdaade henn en konschdutsionelles Syschdem, Waißrusslond gild als ledschd Diggdadur uffm Kondinend. balamendarischi Demokradie gebbds vor allem in Nord- unn Weschdoiropäische Länner. 28 Schdaade sinn Midglied in de Oiropäische Union (OU), unn viele devuu henn de Oiro als Währung, es gebbd awwa aa nedd-OU-Länner, welle de Oiro hewwe.

Schdaade[Schaffe | Om Gwelltegschd schaffe]

Großroimisch Gliedarung vun Oiropa
Bolidisch Gliedarung vun Oiropa

Weschdoiropa[Schaffe | Om Gwelltegschd schaffe]

Middloiropa[Schaffe | Om Gwelltegschd schaffe]

Siedoiropa[Schaffe | Om Gwelltegschd schaffe]

Nordoiropa[Schaffe | Om Gwelltegschd schaffe]

Baldische Schdaade[Schaffe | Om Gwelltegschd schaffe]

Siedoschdairopäische Schdaade[Schaffe | Om Gwelltegschd schaffe]

Oschdoiropa[Schaffe | Om Gwelltegschd schaffe]