Kurpälzisch

Vun Wikipedia
Kurpälzisch

G'babbeld in

Kurpalz, Bade-Wirddeberg, Hesse, Bayan
Schbroochlischi
Oideelung

Kurpälzisch (aach Badisch-Pälzisch) iss e Unnagrubb vun de vordapälzische Dialekte, ä rhoifrängischi Dialektgrubb, unn die ähnzisch reschdsrhoinisch Dialektgrubb vum Pälzisch. Lexikografisch erfassd unn beawaid werre di kurpälzische Dialekte vum Badische un vum Siedhessische Wärdabuch.

Kurpälzischer Schbroochraum[Schaffe | Om Gwelltegschd schaffe]

Kerngebied vum kurpälzische Schbroochraum (blo: vorderpälzisch, hellblo: kurpälzisch)

S Kurpälzisch is des Pälzisch wu ma reschts vum Rhoi babbelt. Di Abgrenzung zu alle iwwarische Pälzische Variande is also da Rhoi. Des Schbroochgebiet vum Kurpälzische deckt sisch im Große un Gånze mid-em reschtsrhoinische Deil vun da hischdoarische Kurpalz. Dodemit gehts weit iwwa-s Gebiet vun da haidische Regiõn Kurpalz in Bade naus.

Di Außegrenze losse sisch net schaaf feschdleje. Des is äfach e Dialegdkondinuum mid allmählische Iwwergäng zu de Nochbadialegd.

Di Unnerschied zwischem Kurpälzische un em Siedhessische sinn net gräßer wie innerhalb vum badisch kurpälzische Gebiet. Di Bezaischnung als Hessisch un Kurpälzisch odder gaa Badisch rischt sisch änzisch noch de haidische Ländergrenze un hot mit da Schbroochgeografie nix zu du. Im hessische Ried, des is di Rhoiewene, an da Bergschdrooß un im Odewald schwetzt ma pragdisch di selb Schbrooch wie in da badisch Kurpalz. Vawunnere dud des oim net, hot doch des gsamde Gebied zum Fliggedebbisch ghert, wu (vor allem) unner de Färschdetimer vun Kurmoinz, Worms un Kurpalz uffgedaild waa. Di Schbrooch ännert sisch gõnz allmehlisch. Noch Norde hie naigt ma tendenziell mehr zu helle Vokale, noch Siede zu dunggle. S-gibt wennisch Unnerschied im Wortschadz. Zum Baischbiel deggd ma sisch im hessische Orewald mid-eme Kolder zu, im badische Odewald mit eme Debbisch. De selwe Unnerschied gibt-s iwwarischens aa innerhalb vum lingsrhoinische pälzische Schbroochgebiet. Des Kurpälzisch-Siedhessische setzt sisch noch bis ins bayrische Unnerfrõngge iwwer de Main weg fort un erschdreggd sisch noch ugfähr uf de Londkrais Mildeberg.

Noch Siede hawwe di Schbroochforscher schemadisch di Linje zwische p un pf als Grenz vum Kurpälzische zum Siedrhoifränggische feschdgelegt. Des gilt glaischzaidisch als Grenz zwischem Middldaitsche un em Owwerdaitsche. Awwer so äfach is des net. Erschdens emol hot sisch di Linje im Lauf vun da Zaid immer waider uffgschbalde un is fä vaschiedene Wärder gãnz unnerschiedlisch. Zweddns hawwe sisch selle Linje noch Nordweschde verschowe. Des hot dodezu gfiehrt, daß ma hait in da Gejend um die ald Haubschdadt vun da Kurpalz, Haidlberg, noch da lingwischdische Definizion gar nimmi kurpälzisch babble ded(!). Dabei ännert sisch zwische da Regiõn närdlisch un e gãnzes Schdick Siedlisch vun Haidlberg net allzuviel an da Schbrooch.

Phonologie[Schaffe | Om Gwelltegschd schaffe]

Vokale[Schaffe | Om Gwelltegschd schaffe]

Konsonande[Schaffe | Om Gwelltegschd schaffe]

Lenisierung[Schaffe | Om Gwelltegschd schaffe]

Lenisierung heeßt ma e Erwaischung vun Konsonande (vun ladeinisch lenis: mild, sãmpfd).

g-Lenisierung[Schaffe | Om Gwelltegschd schaffe]
  • Des g verwãndelt sisch noch dunggle Vokale zum Deil zu-mne ch (wie in Dach) odder r, odder s-fallt aus un dehnt-s a (guggd aach bai Rhotazismus)
Baischbiele:
froore, isch frooch; sare, isch sach, hosch gsaat; Warre; Aag / Aach, Aare / Aache
  • Noch helle Vokale wärd des g in mãnsche Fäll zu-eme j odder s-verschwindt gånz, wie uf da lingge Said vum Rhoi närdlisch vun Ludwischshafe aa.
Baischbiele:
Je noch Region: Rege, Reje, Ree’e; krigge, krije; schdaige, schdaije; Gegend, Gejend; vun weege, vun weeje; sisch ärgare, sisch äjare
(Uff da lingge Said vum Rhoi siedlisch vun Ludwischshafe wär des: Rääsche, krische, schdaische, Gechend, vun weesche, sich ärschan)
  • E vorausgehendes l kãnn aa wie in Vokal wirge un des g zu-mne j werre losse:
morje frieh, gudde Morje, Dilje
  • Daß e g zu-mne sch wärd, kummt selde vor:
gudde Morge, gudde Morsche, gudde Morje (regional unnerschiedlisch odder im selwe Ord newanãnna verwendt)
b-Lenisierung[Schaffe | Om Gwelltegschd schaffe]
  • Zwische Vokale odder Vokal un l wärd des b gern zu-mne ww:
Baischbiele:
Zwiwwl, awwer, Mewwl, zowwle, owwe, driwwe, Howwl
  • E vorausgehendes l odder schdajg vokalisierdes r, wu sisch faschd wie e a ããherd, wirge do als aa wie n Vokal:
halb, halwa; olwa; Ärwet
r-Lenisierung[Schaffe | Om Gwelltegschd schaffe]
  • Des r kãnn zwische vorausgehendem Vokal un nochfolgendem g odder k zu-mne j werre:
Regional unnerschiedlisch: schdaag, schdajg; Maagd, Majkd; Berg, Berge / Bäjg, Bäjge
(Uf da lingge Said vum Rhoi närdlisch vun Schbayer sescht ma eweso Berg / Bäjg, siedlisch devu heeßts Bärsch.)

Rhotazismus[Schaffe | Om Gwelltegschd schaffe]

Vun Rhotazismus redt ma, noch-m grieschische Buschdawe Rho, wann sisch in Konsonand zu-mne r verännert.

  • Da g-Rhotazismus is wait vabrait: Warre, sare, Aach / Aare, froore
  • Da d-Rhotazismus kummt regional vor: Borre(m), Orrewald, Ourewald

Je nochdem wu ma im Odewald is, sescht ma Odewald, Oddewald, Orrewald, Ourewald odder Oulewald.

Lambdazismus[Schaffe | Om Gwelltegschd schaffe]

Beim Lambdazismus, noch em grieschische Buschdawe Lambda benãnnd, wärd in Konsonand zu-eme l. Des hot-s frieher in verschiedene Orde in da Gejend vun Månnem bis Ewwerbach gewwe wie Aldrib (direkt iwwam Rhoi driwwe), Neggarau, Kefferdal, Faidene (wu di Oiwuhner selwer Failne nenne), Wallstadt, Seggene, Friedrischsfeld, Heddese (des heßt dort Hellese), Schriese, Dossene, Aldebach, Låmbehãã, Hilsehãã, Wilhelmsfeld, Hailischkraizschdåånisch, Aiderbach, Altnaidorf, Schänau, Heddesbach, Långedal, Schääbrunn, Moosbrunn, Ewwerbach. Hait hert ma des wohl bloß noch in e paa Orde bai Månnem un nerdlisch vun Haidlberg.

  • E d zwische zwee Vokale kãnn do zu-mne l werre:
Bollem, Bruler, Oulewald, daweller, Hellese, olla, holler
Di Laid in selle Orde hot ma frieha mid sellem Schbruch geuzt: Hinnerm Laale laila

Im Nordoschde vun da Kurpalz sescht ma ähnder Brurer, im Siedweschde Bruder un bloß in sellem klääne Lambdazismus-Gebiet dazwische heeßts Bruler.

Grammatik[Schaffe | Om Gwelltegschd schaffe]

Morphologie[Schaffe | Om Gwelltegschd schaffe]

Substantive[Schaffe | Om Gwelltegschd schaffe]

Verbe[Schaffe | Om Gwelltegschd schaffe]

Morphosyntax[Schaffe | Om Gwelltegschd schaffe]

Syntax[Schaffe | Om Gwelltegschd schaffe]

Lexik[Schaffe | Om Gwelltegschd schaffe]

Fabraidung unn Schdadus im Wordschatz[Schaffe | Om Gwelltegschd schaffe]

Besunnahaide im Wordschatz[Schaffe | Om Gwelltegschd schaffe]

Tibisch kurpälzische Ausdrigg sinn zum Beischbiel:

  • aa - ach
  • Aag - Aache
  • Aagedrobbe - Aachetrope
  • abbà, awwà - Nein!, Ach was! (abbà leitet sich vum französische il n'y a pas ab)
  • ääns - eens (1)
  • Abbord, der - Toiled
  • all - ausgange, uffgebrauchd (Der Woi is all. - "Emma, moi Pille- die Droppe sin all all!"
  • alla (eha im Norde)/alle (eher im Siede) - Auf geht's! (Kann ach als Abschiedsgruß genomme werrn) (vun französisch aller = gehen)
  • alla - ewwe, also (alla gut = also gut)
  • alla hopp - also gut, uff geht's.
  • allää - allein, vun allee/selber
  • alleweil - im Momend, eewwe
  • als (Adv.) - iwwlischerweis/manschmo (Isch geh' als in de Leewe.)
  • annerschd/annaschda/onnersch/onnaschda - faschiede (vun) (annerschwo is onnaschdär un ned wie do)
  • annennonnabinne - annenannabinne
  • ausbixe - weglaafe, ausbresche, guggsch ach rumbixe
  • Atzel - Elschda
  • awwl (in de Gegnd um Heidelberg ausschließlich: awweil) - eben, jetzt, heutzutage („alleweil“)
  • babble, babbln - redde, fazähle
  • Babblwasser - Alkoholisches Gedräng („Schbreschwasser“)
  • Bää - Beena
  • Bääm - Boime
  • Babbe - Babba, Vadda
  • Babbl - Madsch, Schlamm
  • Bagaasch, die - Fawandschafd, abwertnd füre Personegrubb (aus frz. le bagage = Reisegepäck)
  • Barawer, der - Roiwa
  • Batschkapp, die - Baskenmitz, flache Kopbedeggung; ach: Person, die viel redt
  • Beer - Berne
  • Beiz - schäbisches Gaschdhaus
  • Bell - Pappel
  • Bempel - Kruch, Schdroßenbohn (in Heidelberg)
  • Besel - Base odda aldi Fraa
  • Benseniggl (häufisch ach: Belseniggl) - Nikolaus, Woihnachdsmonn („Pelznickel“)
  • berschde - bürschde (umgangssprochlisch ach vier Gschlechdsfakehr)
  • Bettel, der - persönlischa Besitz/Gepäck, Kram
  • Bettschisser - Löwenzahn, wege saina abführende Wirkung
  • biggle - bügle
  • Biggs, Bix - Büchse, ach ää sexuell ausschweifende Fraa
  • Blaschda - Pflascha
  • bleed - dumm


Ohmergunge: Ainische vun denne Begriff werre nur in änzelne Ordschafde genumme. Viele vun denne sinn noch de äldare Genaratsion geläufisch, sunschd awwa im faschwinne unn werre dorsch Wördda ersetzt, die wu em Hochdoitsche nächa sin.

Kinschdler wu uff Kurpälzisch schaffe[Schaffe | Om Gwelltegschd schaffe]

Daaschdellende Kinschdler[Schaffe | Om Gwelltegschd schaffe]

Sänger[Schaffe | Om Gwelltegschd schaffe]

Kurpälzer Audoare[Schaffe | Om Gwelltegschd schaffe]

Gugsch aach[Schaffe | Om Gwelltegschd schaffe]

Quelle[Schaffe | Om Gwelltegschd schaffe]

Lidaradur[Schaffe | Om Gwelltegschd schaffe]

Fär denn Ardikel verwendte Schrifde[Schaffe | Om Gwelltegschd schaffe]

  • Oskar Kilian, Mundart, in: Die Stadt- und Landkreise Heidelberg und Mannheim (Amtliche Kreisbeschreibung), Bånd 1, Allgemeiner Teil, 430 - 457
  • Gerhard W. Baur, Mundart, in: Der Neckar-Odenwald-Kreis, (Kreisbeschreibungen des Landes Baden-Württemberg), Bånd 1, 1992, 213 - 220
  • Rudolf Post, Pfälzisch, Einführung in eine Sprachlandschaft, 2. erwaidade Ufflaach 1992
  • Rudolf Post, Kleines pfälzisches Wörterbuch, Pfalz und Kurpfalz, 2. iwwerarwaide Ufflaach 2007
  • Pfälzisches Wörterbuch, 1965-1998, (mit Schbroochkadde), onlain verfiegbar boim Wärderbuchnetz

Webverwais[Schaffe | Om Gwelltegschd schaffe]

Oinzlnochwais[Schaffe | Om Gwelltegschd schaffe]


Kurpälzisch im Indanedd[Schaffe | Om Gwelltegschd schaffe]

Wärdabischa[Schaffe | Om Gwelltegschd schaffe]

Tegschdbaischbiele[Schaffe | Om Gwelltegschd schaffe]