Unnaschied vunde Gschischde vun "Kurpfalz"

Vun Wikipedia
Inhalt gelöscht Inhalt hinzugefügt
MerlIwBot (Dischbediere | Baidräsch)
k Bot: Aigfiecht: eu:Palatinatua
Escarbot (Dischbediere | Baidräsch)
Zail 85: Zail 85:
[[sq:Kurpfalz]]
[[sq:Kurpfalz]]
[[sv:Pfalz]]
[[sv:Pfalz]]
[[th:รัฐผู้คัดเลือกพาลาทิเนต]]
[[th:อาณาจักรเลือกตั้งแห่งพาเลไทน์]]
[[tl:Kondeng Palatin ng Rino]]
[[tl:Kondeng Palatin ng Rino]]
[[zh:普法尔茨]]
[[zh:普法尔茨]]

Iwwa'awaidung vun 11:21, 9. Jun 2012

blau-waiß vun de Wittlsbach, Leewä vum Raisch
blau-waiß vun de Wittlsbach, Leewä vum Raisch

Kurpalz heeßd mär haid es ehmolisch räschdsrhoinisch-kuapälzisch Gebied um Monnem un Haidlbärsch, des wu de Napoleon in soinäre iwwelische Ricksischdslosischkaid gejiwwa onnäre ääfach so vun de gsamd ehemolisch Kurpalz abgschnidde un zu Båden geduhn hot. Die gonz Kurpalz is awwa um än Vielfaches greeßa gewäßd: vun Simmere im Hundsbuggl bis dief inde Elsaß un vun Lodringe bis tief inde Orewald hods kurpälza Gebied ghad.

Gschichd

Vum Palzgraf zum Kurfärschd

Sieschl vun de Goldn Bull

Die Palzgrafe ware im Hailisch Reemisch Raisch vun de Daitsch Nadzion schun bal su hochgschdälld wie die Härzeesch. När ääna waa all de annan waid voraus: dea vum ("bai") Rhoi im Zendrum vum Raisch. Desdewesche wara aach glai vun Óófang óó bai de Kurfärschde middebai: die Färschdärzbischöf vun Kölle, Tria un Määnz mid ihrne Ärzschdifde un die Palzgrafschafd bai Rhoi hen de gonze Middlweschde inneghad, de Härzoch vun Sagse, de Maggraf vun Brandebursch un de Keenisch vun Beeme de Oschde vum Raisch - desdewesche sin die siwwene Kurfärschde worn. Un dodemid die Palzgrafschafd bai Rhoi ä Kurpalzgrafschafd.

Daß de Pälza, wie märn ball ghäße hod, Ärzdruchseß waa (äm Kaisa soi färschdlische Owerkellnär, sozusache), waarä huchi Eea, daßr „Raischswikaa“ fär all Gebied mid frängischm un schwäbschm Räschd un alle Rhoilande waa, waa wischdscha: dodemid wara dord Schdellverdrehta vum Kaisa un sozusache soi Gschäfdsfiera un owwärschdä Rischda, Pärsonalchef un Haupdkassiee. Un er waa nadierlisch de regierende Färschd vun soinäre Kurpalz.

Vun de Óófäng bis zu Reformadzion

Joahunnadlong die Residenz: s Haidlbärscha Schloß

De ärsch Palzgraf bai Rhoi waa 1085 Heinrich II vun Laach. Anno 1214 is de Ludwisch de Kelemer als ärschda vunde Widdlsbacha än pälzisch Kurfärsch worrn - un die Widddlsbacha hän die Machd dann aach feschdghalde. Aischndlisch kennd mär se haubdsächlisch als Herscha vun Bayan, awwee des toischt: die hen aach Holland inde Händ ghad un halba Belschje un aach sunsch nuch viel. Bayan un die Palz hense awwee guud feschdghalde, aach wanse sichsch dodebai uffgschbliddad hen in vaschiedne Linie - wann ää hie waa, isses Ärbe wiera an die annern zuriggfalle.

So hod die Palz zugenumme an Machd un Oifluß un 1400 is de Kurfärschd Rupräschd III sogar als Rupräschd I reemisch-daitscha Keenisch worn. Däm soi Ärwe hän donn awwee die Owwapalz, Zweebrigge/Simmern und Mosbach gedäähld.

Reformadzion un Griesch

Friedrisch V, Pälzisch Kurfärsch als beemisch Keenisch

Des waa zwar ä gewaldisch Schwächung, wann die ned zammeghalde henn, awwees is alles nuchemol guudgonge bis zur Reformazion, wu Haidlbärsch ä calvinistisch Zendrum worrn is un Friedrisch V hod aach nuch Beemischa Keenisch wärn wolle - des waa donn ääna vun de Auslesa vum Draißschjährische Griesch. Dodenóch waa die Palz öde un leea. Es waa soo schlimm, doß die Laid sogaa die Ärlaubnis gried hen, zwää orra drai Fraue zu haian, wails zu wenisch Männa gäwwe hod un aach wail mär dringend Nachwugs gebraachd hod.

Unnär de Raiwa

es HRR nóóm 30-jährische Griesch

Gewinna - kään Griesch uune Grieschsgewinna! - waan Schwede, Habsbursch un - nadierlisch, wie immä - Frongraisch. In "Meyers Konversationslexikon" von 1889 hääßds:

Das Reich verlor durch den Frieden eine Ländermasse von mehr als 100 000 km² mit 4,5 Millionen Menschen und erhielt eine ganz zerstückelte, wehrlose Grenze gegen Frankreich. Der Kaiser musste im Frieden auf den letzten Rest seiner Macht verzichten.

Wanna aach, wie su viel, wu Daitschlond gschadt hot, sysdemadisch scheegredd wärd, solld mär des ned vagesse. Un gradsowenisch, doßmä die Kurpalz nuch viel mea zärschdiggld hod, als wie doßse voahea schun waa un doß mär die gonzi Owwapalz un all elsässisch-lodringisch Gebiede geklaud hod. Un schun glai gaaned vagesse därf mär die griminelle Macheschafde vum habsburscha Kaisa Ferdinand II, däm Vabräscha: erschd hodda gejeiwwa de Beeme dänne ian im "Majesdädsbrief" feschdglehde Räschde widarufe, donn de Kurpalz die in de Goldne Bulle fäschdgschriwwne hegschde weldlische Kurwürde geschdohle un se de Bayan gäwwe un die gonz Owwapalz samt de gonz Unnapalz räschds vum Rhoi glai nuch dezu. Un schließlisch hodda die Palz aach nuch vunde Generalamneschdie augenumme, die wu fär all die annärn prodesdandische Raichsschdänd gegolde hod.

Im weschdfählische Friede hen mär zwaa die Unnapalz wirra zammegriehd und aach ä Kurwürd, awwee des waa ä nai, achdi, un dodemid nimmi de ärschde Pladz, sunnan de ledschde. Zumindsch, bis's don nuch ä naindi fär Hannova gäbbe hod, fär doß die aame Englänna aach nuch in Daitschlond midregiere därfe! [1]

1685 ging die Kurpalz an die kadholisch Newelinie Palz-Neubursch, die wu zunägschemol vun Disseldoff aus regiad hod.

Awwee schun drai Joa schbäda isses unnerm Lije-Lui XIV, em "Sunnekeenisch" donn fer uns gonz schlimm worn: dem soi Grieschsminischder Luvoa hod uns mid „brûlez le Palatinat!“, dt.: „Brennt die Pfalz nieder!“, „Duud die Palz abfaggle!“ dän Mordbränna Mellag („Mélac“) gschigd. Dea hod 1688 midde Rhoiamee Baade un uns uhne Grieschsärglärung iwwafalle un unsa eh schun kabudnes Lond bis 1697 nuch mecha väwieschd - des is aach dea Vabräscha, därwus Haidelberscha Schloß hod schbrenge geloßd. Un des alles fär zum „Ruhme“ vun dä „Gróó Nasion“.

1707 kam donn aach die Owwapalz dursch de Schbanisch Griesch zurigg.

Die dobbld Kur un die Zärschdiggelung

Die Rhoipalz waa nuch long ned die gonz Unnapalz, awwa doch ia schdaages Zendrum.

1777 is dursch Ausschdärwe vunde wilhelminische Linie im Mannesschdamm aach die bayrisch Kurwürde an die Kurpalz zuriggonge. Die dobbeld Kurwürde hod awwee nix genizd un aach ned long ghalde: Schun 1792 sin die Fronzose wirra kumme, desmol unnam Naboleon, un dea hod alles zerrobbd: Die Owwapalz zu Bayan, die siedlisch Unnapalz räschds vum Rhoi nóó Bóde, die nördlisch nóó Hesse un die lings vum Rhoi nóó Frongraisch.

Die is donn nóóde Befraiungsgriesche aach nóó Bayan kumme un 1946 ins naie Rhoilond-Palz - uhne die Saapalz, die is haid es Saalond. Un uhne "Kur", wail die jo zamme mim HRR hopsgonge waa.

Örder wu sellemols kurpälzisch gwesd sin

Des sin när ä paa "Grenzorde", wamma den Nome bai däm Fliggeteppisch iwwahaupt gbraache därf:[2]

Rawegiasbursch (Hunsrigg), Veldenz (Hunsrigg), Braunebärsch (Mosl), Enkirsch (Mosel), Simmäre (Hunsrigg), Waldeg (Hunsrigg), Waisl (Taunus), Dörschaid (Taunus), Mermudh (Hunsrigg), Gonärschhause (Hunsrigg), Liesefeld (Hunsrigg), Bacharach (Rhoi), Kaub unj Palz (Rhoi), Holzfeld (Rhoi), Saxehausa Hof (Rhoi/Taunus), Ingelem un die Kaisapalz (Rhoi), Elsm (Rhoi), Oppnm (Rhoi), Middlkinzisch (Taunus/Móó), Hegschd (Móó), Schafm (Móó), Lindefels (Orewal), Neuenem (Orewal), (Orewal), Schefflenz (jezad Negga-Orewal-Gräs), Brette (Graischgau), Hachebach (Rhoi), Weglnbursch (Elsaß), Peppekum, Hassl, Dörrebach

Äänzlnoowais

  1. Jürgen Steiner, Die pfälzische Kurwürde während des Dreißigjährigen Krieges (1618-1648), Speyer 1985
  2. Kaard vunde Kurpalz mid viele un genaue Unnakaade ("Die Kerngebiete der Kurpfalz von 1156 bis 1792")

Lideradur

  • Wagner, Johann Christoph: Der Pfaltz am Rhein Staat- Land- Staedt- und Geschicht-Spiegel. ...Deme ... beygefüget eine ... Erzehlung ... dessen, so seit An. 1687 in Ober- und Nider-Hungarn... außgerichtet worden. - Augsburg: Koppmayer, 1690. 120, [2] S.; 7 (von 11) Kupfertafeln; 30,5 x 19,5 cm dóó online
  • Quellen zur Geschichte Mannheims und der Kurpfalz: Hübner, Tobias: Beschreibung der Reiß, Empfahung deß Ritterlichen Ordens, ... Des Durchleuchtigsten ... Herrn Friederichen deß Fünften ... - [Heidelberg:] Gotthardt Vögelin, 1613. - 205 (vielmehr: 195), 99 S.; 20 (von 25) Kupferfalttafeln; 19 x 14,5 cm online

Web-Lings