Ladain

Vun Wikipedia
(Nochgschiggd worre vun Ladain)
Ladain (Lingua latina)
Schbrescha Nua als Zwedschbrooch
Schbroochlischi
Oideelung
Ofiziella Schdadus
Omdssbrooch vun Wadigaan
Schbroochkode
ISO 639-1:

la

ISO 639-2:

lat

ISO 639-3:

lat

Ladain (daitsch: Latein, ladäänisch: lingua latina), is ä Indogermanisch Schbrooch, wu urschpringlisch vun de Ladiiner, de Bewuhner vun Latium mit Rom in de Midd, gebabbeld worre is.

Ladain waa die Omdsschbrooch vum Reemische Raisch unn is so die domminierende Vakehrsschbrooch im wesdlische Middelmeerraam gworre. Wäährnd sisch vun de ladäänische Umgangsschbrooch, em sogenannde Vulgärladain, die romanische Schbrooche endwiggelt hänn, iss es Ladain vun de reemische Schriffdschdeller achnoch als doodi Schbrooch bis in die Noizääd als fiehrindi Schbrooch vun Lidderadur, Wisseschafd, Polidigg un Kersch erhalde gebliwwe. Gelehrdi wie de Thomas vun Aquin, Francesco Petrarca, Erasmus vun Rotterdam, Martin Luther, Nikolaus Kopernikus, René Descartes unn Isaac Newton hänn Wäärge uff Ladain gschriwwe. Bis ins 19. Jahrhunnerd wurde die Vorlesunge an de Universidääde in ganz Oiropa in Ladain abgeholde, in Pole unn Ungarn war es Ladainische bis dohin Omdsschbrooch. In unzählische Lehnwärder (bspw. „Zischel“ vun „tegulum“), Fremdwärder (bspw. „Interesse“, was hääsd: „dozwische sai“) unn Reedewennunge (bspw. „in vino veritas“, uff pälzisch: „Im Woi laid die Waahaid“) is Ladain bis heit ach in netromanische Schbrooche vohanne. Bei de Bildung vun naie Fachbegriffe werd immerwerre uffs Ladäänische zrickgegriffe, bspw. bam „Aadoomobil“ (wobai es "Audo" aischendlisch aldgrieschisch is), awwer ach in de Medizin, bei biologische Gaddungsbezeischnunge un aa bai onnere Wissenschafde. Die (Pharma-)Induschdrie greifd bai de Bildung vun de Name fer Medikamende un Drogerie-Addiggel aa immer widder uf ladainische (un aldgrieschische) Wordstämm serick: Herdsmiddel hänn oft die Silwe "cor" odder "kard" (grieschisch) fer Herds im Name, die Wordstämm "dent" odder "odont" (grieschisch) fer Zaa kummen in Zaapflescheprodugde vor. Sogar in de Schbrooch vun de Beheerde had mer frieher semindescht ladainische Brogge gebraucht. Zum Baischbiel had mer in de eschderraischisch Bürogradie im noinzehnde Johrhunnerd e genormder Vordruck erfunn, fer gleiche Vorgäng se beawwaide. Der hat "Simile" ("gleich, "ähnlich") gehääs. Un wonn e Beomder so engschdirnisch war, dasser nor no däm Vordruck hat känne schaffe, un näd rechts, un näd links, donn had mer denne "Simile-Raider" genennt. Mit de Zeit is aus em "Simile" donn e "Schimmel" worr, uff däm mer hat känne raide. Un färdisch war de "Amtsschimmel". Allerdings gäbds noch onnere Daidunge fer de Amtsschimmel, die beriddene Bürobote in de Schweiz zum Baischbiel odder der Schimmel (pälzisch: Grooz) uff de alde Akdedeggel. Wer's wääs, werd's wisse.

Wesche dere immense Bedoidung fer die schbroochlischi un kuldurelle Endwigglung vun Oiropa werd Ladain immernuch an Schule in de daitschschbroochische Länner un annere europäisch Staade gelehrd. Fer viele Schdudiegänge is es sogenannde „Latinum“ needisch, en qualifezeerde Nochwais, dass mer Ladain an de Schul gelernd hot.

zaidgenessische Ladäänische Wärge[Schaffe | Om Gwelltegschd schaffe]

Ach wenn Ladain als Schbrooche vun Kuldur un Wisseschafd mehr un mehr em Englische waische dud, gebts noch imme Audore, wu uff Ladain schraiwe dun. Des geschihd voa alle Dinge fer Bildungszwegge. Es werrn zum Bäschbiel beliebti Wärge as de Popkuldur uff Ladain iwwersetzt, demit die Schieler ned blos andiege Dexte lese misse. Des is unna annerm bai de im Original franzeesische Aschderix Hefde su, wus iwrijns ach uff pälzisch zu kaafe gibd.

Ach werre manschemo die Schieler gezwunge, selwert uff ladainisch zu schraiwe, damid se die Schbrooch ned blos lese, sonnern ach babble kinne. Un annan duuns sogaa gean un fraiwillisch: so han Schieler vum Schbayara Gymnasium om Kaisadum en Schdadtfierer uff ladainisch geschriwwe un ach vadoond. Die hänn dodefier ach en Prais griehd.[1]

Schbroochbanscherei[Schaffe | Om Gwelltegschd schaffe]

Ofd wer's se winsche, dass mää Laid ebbes vun dänne alde Schbrooche wie Ladain un Aldgrieschisch veschdee deeden. Wail däss awwer näd so is, kummd's immer widder zu Schbroochveworschdelunge, die nor zum Dääl luschdisch sin.

Seneggschd emol määnd so monscher moderne Zaidgenosse, er deed englisch odder "denglisch" babbele un däss weer "kuul" un wischdisch fer's "Big Bissness". Dodebei redder ladainisch oder aldgrieschisch. Wann änner zum Baischbiel nimmie "iwwerbriefd", sondern "verifiziert" ("vere" = wohr, "facere" bzw. "-ficere" = mache) oder wanner näd beschdädischd, sondern "zerdifizierd" ("certe" = gewiss). Aa die "CPU" im Kombjudä is komblädd ladainisch ("central processing unit" --> "centrum" = Achspunkt, aus griech. "κέντρον kentron" „Dorn, Zirkelspitze, Kreismitte“, "procedere" = vorwärdsgehe, "unus" = ääns, ääner). Die CPU is also e Ding, wo alle Fääde in de Hand had un machd, dasses vorwärdgehd. So waid, so gud.

Awwer was bassierd, wann e Fremdword uf zwä veschiedene Wäge zu uns kummd?

Des ladainische Word "res" bedaid "Sach", "Tat", "Wohred". Im Daidsche gäbbds die Fremdwärder "real" = "werklich, tatsäschlisch" un "realisiere" = "vewerkliche, in die Tat umsedse". Im Englische gäbbds desselwe Fremdword mit dere selwe Bedaidung (to realize). Allerdings kann beime Brite odder beime Ameriganer aa ebbes in soim Bewussdsoi zure Tatsach werre, dann hääsd to realize "wahrnämme, erfasse, erkenne, mitkriee, kabiere" usw. Un jeds gäbds Laid, die wo die Bedaidung "wahrnämme ..." aa im Daidsche vewennen: "Isch hann garnäd realisierd, dasses zwölfe is" - "Ei des kannsche aa garned realisiere, weil zwölfe wärds vun selwerd." Odder "Isch hann grad realisierd, dass die Kriminalidäsrade immer heher wärd." - "Waad, isch ruf die Bollezai, dasse dich oischberren."

"Wonnde näd so genau wääsch, was de saa willsch, donn nämm e Fremdword". Mangelndes Wisse, Faulhaid, Absischd bis hie zu Manipulazion - alles is drin. Wanndes verifiziere willsch, es gäbbd dausende vun geaischnede Pauerpoindbräsendazione.

Vawaise[Schaffe | Om Gwelltegschd schaffe]

  1. Saide vum "Gymnasium am Kaiserdom" wu ma den Schdadtfierer lese, runnerlade un õõhere konn.