Weldall

Vun Wikipedia
(Nochgschiggd worre vun Weldall)
De bisher tiefschde Blick ins Weldall unner Nutzung vun sischtbarem Lischd mit dem Weldraumteleskop Hubble
Unser Erd, vum Mond aus gsehe, vun der aus die Mensche ach des Weldall erforsche
En Deelblick uff unser Milschschdroß, des riesische Schdernesystem zu dem a unser Sunn ghert. Die Symetrieax vun unsere aischene Galaxie tridd als bandfermischie Ufhellung am näschdlische Schdernehimmel hevor.
Die Himmelsschaib vun Nebra aus de Brõõsezaid ca. 1600 Johr v. Chr. Schun vor 3600 Johr - un noch frieher - hen sisch Mensche fer Sunn, Mond un Schderne inderessiert.
De Sunnewache vun Trundholm, ca. 1400 v. Chr., symbolisiert die viele Mythe mit denne sisch die Mensche des Weldall erklärd hen.
Albert Einstein, demsoi allgemaini Relativitätstheorie grundleschend fer des moderne wissenschaftlische Verständnis vum Weldall is.

Es Weldall, des ach efach als All, als (lat.) Universum oder als (gr.) Kosmos bezaichnet werd, ment die gesamt Weld aus Raum und Zaid.

Begriff[Schaffe | Om Gwelltegschd schaffe]

Oigführt worre ist des Word Weltall von Philipp von Zesen, als Oideutschung von ladainisch Universum.

Erforschungsgschichd[Schaffe | Om Gwelltegschd schaffe]

Soi Enschdehung, Gschischd un Beschaffenhaid hod die Mensche sait Jahrdausende interessiert. Erschde Erklärunge zu denne Froche hen die Mensche sisch in Mythe und schbäda in religiese Erzählunge und Texde zu gewwe versucht.

Donn hän sich die Mensche gedengd, es wär ä glää Kuchl, die wu inde Mid die Erd als Schaib hod un owwedriwwa de Himmel un unnedrunna die Unnawäld fär die Doode. Ärsch in de Naizaid hänse erausgriehd, doß die Erd selwad ä Kuchl is, wu sisch um die Sunn drehe duud innärem Abschdond vun achd Lischdminudde un doß die Sunn nix onnaschdes is als wie än glääne Schdärn.

Haidzutach beschäfdischen sisch vor allem Wissenschafdler der Fachrischdunge Physik und Aschdronomie mid de Beschrwaiwung un Erklärung vum Universum. Grundleschend fer die theoretisch Erklärung vum Zusammenhang vun Raum und Zait un vun Materie und Enerschie is immer noch die Relativitätstheorie vun Albert Einstein, die vielväldisch experimendelle Beschtädischunge gefunne hot, was meent, dass ihre vielfäldische dääls iwwerraschende Aussache sisch dursch Experimende und Beobachdunge beschtädischd hen.

Zur Zaid sieht ufgrund von de Bemiehunge vun dausende Wissenschaftler unser Erkenndnis vum Universum so aus:

Forschungsschdand[Schaffe | Om Gwelltegschd schaffe]

Die wissenschafdlische Aussache iwwers Universum gehen immer vun de Annahm aus, dass des Lischd wu uns aus de Waide vum Universum erraischd, sisch genausso Verhalde dud, wie Lischd uff de Erd, also im All waid weg die glaische Nadurgesedze gelde wie die, die ma uffgrund vun Beobachdunge und Experimende uf de Erd herausgfunne hod. Außadäm geje faschd all vun änere lineare Zaid aus - un die onnan saache, solong mär kään onnan Måßschdab hän, losse märs dodebai - obwohl des monsche Forschungsärgebnisse uf de Kopp schdelle känd.

Alder[Schaffe | Om Gwelltegschd schaffe]

Uf Grund vun de kosmische Mikrowelle-Hinnergrundschdrahlung, de Unnersuchung vun de Verdelung vun de Galaxie und de Datierung vun de älschde Objekde geht die Wissenschafd vun em Alder vum Weldall vun 13,7 Milliarde Johr aus, mit ennere gschädzde Abwaischung vun 0,2 Milliarde Johr.

Greß[Schaffe | Om Gwelltegschd schaffe]

Uf Grund de Muldiplikation vun Alder mol Lischdjohr gehd mer fers sischdbare Universum vun ennere Greß vun 13,7 Millarde Lischdjohr aus, mit ennere gschädzde Abwaischung vun 0,2 Millarde Lischdjohr. Es Lischdjohr is die Endfernung wu es Lischd in em Johr zurichleschd, des sinn 9 460 730 472 580,8 km, also ca. 9,5 Billione Kilomeder. Iwwer evenduell unsischdbare Tele vum Universum, sin ke wissenschafdlische Aussache meschlisch, wail vun allem was waider weg is als wu Mensche odder ihr Werkzaisch, wie Saddelidde, hiekumme, die Mensche nur iwwer Lischd beschaid wisse. Außern sischdbare Lischd meent Lischd in dem Zusammehang alle messbare elekdromagnedische Welle.

Temperadur[Schaffe | Om Gwelltegschd schaffe]

Greßere Objekde im Universum sinn ofd Sunne und reschd heeß, awwer die kosmisch Hinnagrundstrahlung deed e Objekd wu im All traibt, waid weg vun so ennere Sunn grad mol uff 2,728 Kelvin iwwerm absulude Nullpunkt erwärme. Die gschädzt Abwaischung beträschd 0,004 Kelvin. Wail des Unviversum sisch waider ausdehnt und verdinnt sinkd die Temepradur waider. Sie war hingesche frieher viel heher.

Ausdehnungsgschwindischkait[Schaffe | Om Gwelltegschd schaffe]

Uffgrund vun de Rodverschiebung des Lischds vun Galaxie gehd ma devu aus, dass sisch des Universum pro Sekund mit 72 Kilomeder pro Megaparsec ausdehnt. Pro Megaparsec (e Million Parsec), edwa 3,261 Millione Lischdjohr werds All also pro Sekund un 72 km greßer durch Ausdehnung. Die Ussischerhaid beträcht ugfär 5 km pro Sekund un Megaparsec. Die vun unsere Milschschtroße aus gsehe nächstgeleschene Radiogalaxie (NGC 5128 oder Centaurus A) isch von uns ungfär 3 Mpc entfernt. De Abschdand zu unsere Milschstroß nimmd also pro Sekund um ca. 216 km zu.

Zusammesedzung[Schaffe | Om Gwelltegschd schaffe]

Uf Grund vun Messunge vun de Hellischkait vun Supernovaexplosione, de Beschdimmung vun de Auswirkunge vun de Schwerkraft uf die Materie, wu die kosmisch Hinnergrundstrahlung emmitiert hott, geht ma devu aus, dass 70% des Universums aus dunkler Enerschie (3% Ungenauischkait), 25,6 aus dunkler Materie (1% Ungenauischkait) un 4,4% aus gewehnlischer Materie, bestehd. Die Beschaffenhaid vun de dunkle Materie is bisher nur durch astrophysikalische Beobachdunge graifbar. Des Zaisch verschluckd zum Baischbiel en Deel vum Lischd un soi Existenz is deshalb unner Wissenschafdler net mer umschdridde. Wail mer des Zaisch awwer ned sehe kann, is soi Schdrukdur ubekannd. Die gewehnlisch Materie beschdeht aus 73,4% Wasserschdoff, 24,9% Helium und nur zu 0,3% aus alle annere schwerere Elemende zusamme. Fer die Abschädzung Wasserschdoff un Helium gilt 3% gschädzdie Abwaischung fer die schwere Elemende 0,3%.

Gschichd vum All[Schaffe | Om Gwelltegschd schaffe]

Ään Schwerpungd vunde Forschung liehd om Õõfang, om Urknall.

Allgemoin agzebdiad wärd, doß es All mim Urknall õõgfange hod, sich donn als Plasma un Fadechaos ausgedehnd hod un sich dodebai dorsch Wirbl un Inhomogenidäde Schwerezendre gebild hän, wodraus die ärschd Generadzion vun Sonne endschdonne is. In Folsche hän sich donn die Galaxie un die nägschde Schdärnegeneradzione endwiggld.

Die Urknallforschung basierd voa allem ufde Dailscheforschung im CERN un hod uns bis uf winzisch Sekundebruchdääl onde Urknall erangebrung.

Forschung, Relischion un Godd[Schaffe | Om Gwelltegschd schaffe]

Õõfangs - un iwwa Joahunnade wech - hod die Kärsch ä eewnso dummi wie klääglaiwischi Õngsch ghed vor de Forschungsärgebnisse, wailse gedengd hän, dodemid kännd die Biiwl widalechd wärrn. Awwa die biiblisch Gschichd is ned wärdlisch zu nämme, sunnan när sinnbildlisch un die Forschung wärd nie irschänd äbbes iwwas Gehaimnis vunde Schöbfung saache känne: was voam Urknall waa un wonn un wie 's End kimmd, des wärd kään Forscha je saache känne, wail all unsa Forschung uf de Physik beruhd un uf derre iane Gsädze un wail die när in unsam Universum Geldung hawwe misse - onnschdwo konns onnan gäwwe.

Kwälle[Schaffe | Om Gwelltegschd schaffe]

Fer Alder, Greß, Temperadur, Ausdehnung un Zusammesedzung: Jerry T. Bonell, Robert J. Nemiroff: Das Weltall. Tag für Tag, Knesebeck Verlag, München 2006, Saide 4-5, ISBN 978-3-89660-374-6

Weblinks[Schaffe | Om Gwelltegschd schaffe]

 Commons: Weldall – Sammlung vun Bilder, Video un Audiodataie

Videos[Schaffe | Om Gwelltegschd schaffe]

Fernsehe[Schaffe | Om Gwelltegschd schaffe]