Irlond
Irlond (engl. Ireland, ir. Éire) is ä Insel im Nordweschde vunn Europa. De greeschde Dääl g'hehrd zur Republik Irlond nordesdlische Deel vunn de Insel g'heert als Nordirlond zum Verainischde Keenigraisch. Knabb 6 Millione Lait wohne in Irlond unn es hot e Fläch vun 84.421 km². Aingedaild iss die Rebublik Irlond in via Prowinze: Connacht, Leinster unn Munster. Die viert Prowinz, Ulster, g'heert als "Nordirlond" zu Großbridannje.
Geographie
[Schaffe | Om Gwelltegschd schaffe]Irlond liecht zwischem Adlandische Ozean im Weschde, die irische See im Oschde, welle Irlond vun de onnere bridische Inseln drennd, die keldische See im Siede, welle Irlond vum airopäiische Feschdlond drennd unn in Kischdenähe vfind mer haifisch hieglische Gebiede, im innere Eewene. De greeschd Fluss is de 370 km longe Shannon, weller vum Norde her Rischdung Siedweschde fließd unn donn bai Limerick in de Adlandik minded. In Irlond gebbds viele Seee, de greeschd is Lough Neagh in Nordirlond, de zwettgreeschd is Lough Corrib in de Republik Irlond. In de Macgillicuddy’s Reeks im Siedweschde vun de Insel liechd de hegschd Bärsch vun Irlond, de 1.041 m hohe Carrauntoohil, in Nordirlond isses midd 849 m de Slieve Donard.
Gschischd
[Schaffe | Om Gwelltegschd schaffe]Besiedeld worre is Irlond des erschdemol um 10.000 v. Chr. vunde "Tuatha de Danaan" und "Firbolgs"[1]. Ab 300 v.Chr. sinn keldischschbrachische Schdämm oigewanderd, vun derre ihre Schbrach des haidische Irische abschdammd. Dorsch die Zaid henn sisch viele klääne Ferschdedümer unn Keenigraische gebilded. Schbäda sinn donn aa die Reemer kumme, die henn do ainische Kasdelle uffgebaud, awwa sinn nedd dauahafd gebliwwe unn Irlond iss aa nedd ins reemische Raisch oigegliedad worre. Im 5.Jh. henn bridische Sklave nach unn nach des Chrischdedum noch Irlond gebrachd, Irlond war dodorsch eens vun de erschde Länner, wo des Chrischdedum großfläschig vabraided worre is. Irische Missionare henn schbäda aa ainische Germaneschdämm unn die Slawe chrischdianisierd.
Zwischem 8. unn 11.Jh. hots imma wieda Iwwerfäll unn Õõsiedlunge dorsch Wikinga gewwe. De Brian Boru, vun 1005 bis 1014 de erschd Keenisch vun gonz Irlond, hot die Wikinga in de Schlachd vun Clontarf besiegd un sie dodemid endgildisch vadriwwe.
In de Johr 1171/72 is Irlond vun de Englänner erowwert worre unn henn viele Irlänner in de uufruchdbarere Weschde vun Irlond vadriwwe. 1534 hot de englische Keenisch Hoinrisch VIII. de Grafe Klidare, de irische Schdellvadreda in Irlond abgesedzd unn sisch 1541 vum englondtraie Balamend zum Keenisch vun Irlond ausrufe lasse. Nun hot er veruchd, die Irlänner zu soiner anglikanische Kärsch zu bekehre, was awwa zu Uffschdände vun irische Kadolike unn Zerschderung vun Kleschdern dorsch ihn.
1603 hot de englische Keenisch Jacob I. des soziale unn bolidische Sischdem vun de Ferschdedümer zerschlaache unn ä Zendralgewald in Dublin oigerischd. Dodorsch hot er die Ferschdedümer selbschd zerschlaache unn die Bewohner an soi Gewald gebunne. Vun Schottland her sinn ab dem 17. Jh. prodessdandische Siedla vor allem in die Provinz Ulster vorgedrunge, es haidische Nordirlond. Die Nachkumme vun denne faiern aach hait nuch de Sieg vum Wilhelm II. iwwer die vum abgsedzde kadolische Keenisch James II. aagfiehrde Irlänner. Saidem henn englisch Arischdokrade die Machd iwwernumme unn erschd 1782 hot Irlond soin Balamend die Glaischbereschdigung gegeiwwer die vun Bridannie kriehd.
In Irlond henn 1727-29 unn 1740/41 Hungersnöt gewied (an denne die Bridde nedd gonz uuschuldisch ware), ä Abhängischkaid de Päschda vun de Londbesidza unn religiese Konfliggde. Des hot 1796 im Rahme vun de amerikanische unn fronzesische Revoludsion zu em Uffschdond gfiehrd. Des Balamend is uffgeleesd worre unn die baide Schdaadskärsche sinn verainischd worre. Vun 1845 - 1848 hots, versuchd vun de Kardofflfail unn aach mid Hilf vun de Bride, ä Hungersnod gewwe. Hunnerddausende sinn dodrõõ geschdorwe unn iwwer ää Million ausgewannerd, haubdsäschlisch noch Amerika. Ersch im 21. Jh. hot Irlond widda die Bvelkerung vor de Hungasnod erraischd. 1848 hots donn en Uffschdond gewwe, den die Englänna bludisch unnerdriggd hewwe. Des hot sich hochgschaugeld, zumal de bridische Premier mid soina Fodderung fer die Audonomie vun Irlond am Owwerhaus gschaidad is. Die liberale Badai vun Englond hot 1914 die Uuabhängischaid dorschsedze könne, doch die Unionischde in Ulster henn dagege prodeschdierd. Mim Ausbruch vum erschde Weltkriech is die Uuabhängischkaid oigschloofe.
Donn awwa im Johr 1916 henn die Ire en Uffschdond gemachd, welle die Englänna awwa wieda bludisch niedagschlaache hawwe. De Uuabhängischlkaidskriesch hot am 6. 12. 1921 geended, als de irische Fraischdaad gegrinded worre is. De prodesdandische Dääl im Nordoschde (Nordirlond) is baim Verainischde Keenigraisch bliwwe. 1949 is offiziell die Republig Irlond ausgeruf gen. Ohne Ulschda. Die IRA hod ohne Unnaschdidzung vunde Republik iane Ooschläch gmachd, die prodesdandische Unionisten hän die kadholisch Zivilbvelgarung terrorisiad un de Presbyderiana-Parrer Ian Paisley hod soin Hass uf alles Kadholisch gepredichd...[1] - un woma graa gmäänd hod, ändlisch dääds Friede gäwwe, donnhän die Unionisde so long wirra terrorisiad, bis ä Bomb hochgonge is. Ärschd 1998 hods än Friednsvadooch gäwwe.
Republik Irlond
[Schaffe | Om Gwelltegschd schaffe]
Die Haubdschdadt unn greeschde Schdadt vun de Republik Irlond is Dablin. Amtsschbrooche in ganz Irlond sinn Englisch unn Irisch. De jetzische Minischderradspräsident is Enda Kenny unn die Präsidendin is Mary McAleese.
Wäddschafd
[Schaffe | Om Gwelltegschd schaffe]Obwohl als rohstoffarm vaschrie, hod Irlond doch de Erzabbau oogekurweld un färdad Zink, Silwa un Blei, awwa aach Kubba un Quegsilwa wärn scdärga un bai Kinsale hänse Eadgas gfunne.
Vakea
[Schaffe | Om Gwelltegschd schaffe]De irische Vakea is eea ruhisch, es Schdrooßenedz ziemlisch klää, awwa ausraichnd. De effndlisch Nohvakea werd als lausich bschriwwe.[2] Doodefär loßd sichs Wannere faschd wie inde Palz.
Klima
[Schaffe | Om Gwelltegschd schaffe]Wail iwwaall vum Meea umgäwwe, hod die Insl än mardimes Klima foichd-kiehla Summa, foichd-kiehla Winda, frosdfrai.