Saalännische Dialegde

Vun Wikipedia
(Nochgschiggd worre vun Saalännische Dialegde)
Saalännische Dialegde

G'babbeld in

Saalånd
Schbroochlischi
Oideelung

Saalännisch gebbds ned. Ned als Schbrooch. Wenn de Ausdrugg drodzdehm alsemohl gebrauchd werd, dann als Vekerzung vun "saalännische Dialegde" orra fa es eichene Saapälzisch vun annere weschdpälzische Dialegde absegrenze - orra wail de Schbrecher vedrengd had orra ned wäs, daß es gaa kenn Saalännisch als enzelni Schbrooch gebd.

Geschbroch werre im Saaland im Nordweschde moselfrängische Dialegde un im Südoschde die saapälzische Dialegde.

Beide Dialegdgrubbe werre em Weschdmiddldeidsche zugeordned. Umgangsschbroochlich werd de Dialegd ofd aa als Bladd bezeichned, was awwa nix med em Pladddeidsche se don had.

Vebreidung[Schaffe | Om Gwelltegschd schaffe]

Die Schbroochgrenz vun em moselfrängische unn em saapälzische Dialegdgebied werd dorch die das/dat-Linje daageschdelld, die wo sich vun Velklinge im Siedweschde no St. Wennl/Freise im Nordoschde dorch's Land ziehd. Außerhalb vum Saaland werre haubdsächlich die saapälzische Dialegde, insbesonnre es Saabrigger Bladd unn es vum Begger Heinz geschwäzde Saapälzisch als "der Saalännische Dialegd" wohrgenomm - ah wenn des quasi noor e Faabklex uff arer bunde Paledd is.

In de Umgewung vun Lebach unn Schmelz valääfd endlang vum Flißche Prims die dat/wat-Grenz. Obwohl do kenn äichendlicher Inseldialegd geschwätzt werd, bleibd feschdsehalle, had die Mundard vun Schmelz gewisse Eichenheede, wo im iwweriche Saaland in der Form ned ufdrääde, wail Schmelz e ledschdi Hochburch vum moselfrängische Dialegd bild. Dat schaffd e Iwwergang ins Saapälzische. In Ahnschbielung uff de tibbisch moselfrängische Ausdrugg loo hei (werdlich „loo“ orra „loo hei“) werd die Gechend om Lebach unn Schmelz aa als die Lohei bezeichned.

Dodriwwer enuss gebbd's aa noch ònnere kläänere Dialegdinsele in de Saabrigga Ordsdääle Ensemm unn Eschringe unn aa in Gleenblidderschdorf-Raaschbach unn in Manndelbachdaal-Menge-Bolche. In de dordiche Dialegde sinn Forme se finne, die wo sich durch e noch ned erfolchdi Diphthongierung vun de òlde Monophthonge usszïchne. Dodemed sinn di Mundaade zum Lodhringische se zähle, die sunschd nur in Fròngreich geschwätzt werre. De Grund dodefohr is wohl der, daß erschd im 18. Jh. es Saapälzische waideschdgejnd es Moselfrängische òbgeleesd hòd, un daß Saabrigge als saalännisches Zendrum ah schbròòchlich äm e schdärgere frònzeesische Innfluß ussgesedzdd gwehn waa, als wie glennere Schdädd orra Derfer. Iwwerhaubd isch de Unnerschied zwische "Sabriggerisch" - sowaid ma dodevun schwätze kann - un de annere saapälzische Dialegde viel greeßer, als wie zwische Saa- un Weschdpälzisch.

Foneedig[Schaffe | Om Gwelltegschd schaffe]

Konsonande[Schaffe | Om Gwelltegschd schaffe]

Karagdarischdich far saalännische Dialegde is e nohr wennich ausgeprächdie Unnerschaidung zwische schdimmhafde unn schdimmlose Konsonande. Das dod dezu fehre, dass far Schbrecher vum Schdandaddeidsche insbesonnere am Silweafang eichendlich schdimmhafde Konsonande als stimmlos wohrgenomm werre kenne orra omgekeerd.

Konsonande werre mehrschdens e Bissche stimmhafd ausgeschbroch (z. B. in Laddezaun, „Lattenzaun“) was normalawais aa schrifdlich widdergebb werd. Omgekeerd find e daidlich wohrnehmbaari Õlaudvehärdung tibischerwais bai Grubbeerunge aus em Konsonand + /r/ am Silweafang schdadd.

Äwefalls tibisch saapälzisch is die Neddunnerschaidung zwische sch unn waichm ch. Baide Foneeme sin in waide Dääle vum Saaland allofon unn werre als reladiv wäches, faschd schunn schdimmhafdes sch ausgeschbroch. De Laud laid zwische em Schdandaddaidsche sch unn ch. Die Allofoni feerd beischbielsweis dodezu, dass die hochdeidsche Werder Kirche unn Kirsche in de gechend vun Sabrigge als Kersch ausgeschbroch werre unn nor anhand vum Kondexschd unnaschaidbaa sinn. E weideri Eichenard fum saalänische Dialegd om Saabrigge iss das Werdche holle für nemme/innemme. Tibbisch fa die Gechend saad ma dord zum Beischbiel: Ich muß noch mei Herzdrobbe holle. In de Saapalz om Humborch heesds dann schunn widder hohle unn werd a ned stadd nemme genomm, dord heesds dann: Ich muß noch mei Herzdrobbe nemme.

Aa de Laudwerd ch unn r scheine dichder beisammeselaie als in viel annre Regione vun Daidschland.

Ganz ähnlich wie im Niederdeidsche han aa es Saapälzisch unn mehr noch es Moselfrängische einiche Laudveschiebunge vum Deidsche ned medgemachd.

  • Die Konsonandekombination pf in hochdeidsche Werder werd im Saapälzische wie aa sunschd im Pälzische grundsädzlich zu pp bzw. bb, z. B. in Kopp oder Abbel.
  • Di Ausschbrooch vum b veännerdd sich innervocaalisch zu w z. B. werd Hochdeidsch reiben zu raiwe im Dialegd.
  • Omgekeerd kann im Saapälzische im Wordauslaud aa e w zu em eb mudeere, z. B. in Leeb
  • Im Moselfrängische find sich dodriwwanaus je no Kondexschd e sisdemadischi Vewendung vun t an de Stell vun s z. B. in wat Der do Unnerschied, nämmlich die das/dat-Grenz schdelld fa manche Schbroochforscher es Haubdunnerschaidungsmergmal zwische em Saapälzische un em saalännisch Moselfrängische daa, signifikander sin awwer die unnaschiedlich Grammadig un de unnaschiedliche Wordschadz.

Voggale[Schaffe | Om Gwelltegschd schaffe]

Im Stannaddaitsche dun nor zwä Ausschbroche fa O exischdiere. E koazi offeni wie in „offen “ un e langi geschlossni wie in „groß“. Die Dialegde im Saaland hän frad wie viele onnan pälzische un moslfrängsche Dialegde zusätzlisch e waideri, nemmlisch es lange offne oo wie z. B. in kloor, loo (vum Lezebergsche bis waid iwwa die Middlmosl).

Di Laude ö unn ü gebbd's aach in saalännische Dialegde ned unn die werre meerschdens jewwails med e unn i easedzd.

Difftonge[Schaffe | Om Gwelltegschd schaffe]

Aach in saaläniche Wariande vum Pälzische un vum Moslfrängische gäbds di geschlossnere unn waida vorre laiende Widdergaab vun de Difftonge ei ass [ɐɪ̯] unn au ass [ɐɵ̯].

De Difftong eu dud aach in saalännische Dialegde ned exischdiere unn werd med ai (pälzisch) un au "iwwasedzd". So häßd z. B. hochdaidsch „euer“ aier bzw. auer im Saaland.

Insgesammd kumme Difftonge wie in viele Regionalschbrooche aach inde saalanische ned so haifisch voa, wie in de Hochschbrooch. Viele Werder wo im Hochdaidsche e Difftong uffwaise, hän in de saalännische Dialegde äfach nor e Voggal. Werd e Difftong doach e Voggal easedzd, so bassierd des waideschgehnd rejelmäßisch. Alladings schainds kä Rejel se gewwe, welli bestimmd in welle Fälle de Difftong easedzd werd unn in wellem ned.

  • eiee orra ää: kää bzw. kenn fa „kein“
  • auaa/oo: laafe bzw. loofe fa „laufen“
  • mhd. ûu/o: uff bzw. off fa mhd. „ûf“
  • mhd. ûou: Schlouch fa mhd. „slûch“ (voanemmlich bai äldre Schbrecher)