Unnaschied vunde Gschischde vun "Hessische Dialekte"
Die Seite wurde neu angelegt: „{{Infobox Sprache | Sprache=Hessische Dialegde | Länder=Hesse, Bayan, Rhoiland-Palz, Nordrhoi-Westfale | Sprecher= | Klas…“ |
ergänzd |
||
Zail 17: | Zail 17: | ||
| SIL= |
| SIL= |
||
}} |
}} |
||
⚫ | |||
⚫ | |||
⚫ | |||
⚫ | |||
Zur Zuordnung innerhalb vun de Fränggische Dialegde gibts zwee verschiedene Uffassunge. Vun mansche Dialegdologe werre alle hessische Dialegde zum [[Rhoifrängisch|Rhoifränggisch]]e gereschend<ref>Zum Beischbiel Werner König: ''dtv-Atlas Deutsche Sprache''</ref>, zu demm noch des [[Pälzisch]]e un des estlische [[Lodringisch|Lothringisch]]e ghere. Annare Schbroochforscher zähle bloß des Sidhessische dezu. Di drei hessische Mundaade im engare Sinn, Middel-, Ost- un Niederhessisch, bilde dann innerhalb vum Fränggische e eigene Region, agrenzend ans Middel- beziehungsweis [[Moselfränggisch|Mosel-]], s Rhoi- un s [[Ostfränggisch]]e<ref>Zum Beischbiel Peter Wiesinger</ref>. |
Zur Zuordnung innerhalb vun de Fränggische Dialegde gibts zwee verschiedene Uffassunge. Vun mansche Dialegdologe werre alle hessische Dialegde zum [[Rhoifrängisch|Rhoifränggisch]]e gereschend<ref>Zum Beischbiel Werner König: ''dtv-Atlas Deutsche Sprache''</ref>, zu demm noch des [[Pälzisch]]e un des estlische [[Lodringisch|Lothringisch]]e ghere. Annare Schbroochforscher zähle bloß des Sidhessische dezu. Di drei hessische Mundaade im engare Sinn, Middel-, Ost- un Niederhessisch, bilde dann innerhalb vum Fränggische e eigene Region, agrenzend ans Middel- beziehungsweis [[Moselfränggisch|Mosel-]], s Rhoi- un s [[Ostfränggisch]]e<ref>Zum Beischbiel Peter Wiesinger</ref>. |
||
== Abgrenzung == |
|||
Des Hessische loßt sisch vun de benochbade Schbroochraim duasch folgende Merkmole unnerscheide: |
|||
* Im Hessische sescht ma ''ich'' un ''machen'', im Niederdeitsche ''ik'' un ''maken''. |
|||
* Im Hessische sescht ma ''was'', im Moslfränggische ''wat''. |
|||
* Im Hessische sescht ma ''Pund'', im Thiringische ''Fund'', im Ostfränggische ''Pfund''. |
|||
* Im Hessische sescht ma ''Abbl'', im Ostfränggische ''Abfl''. |
|||
Dodemit is allerdings bloß e grobe, schemadische Abgrenzung meglich. Fä e genauare Begrenzung muß ma mehr Merkmole betrachde<ref>wie zum Beischbiel uf da Kadd [http://www.unterfraenkisches-dialektinstitut.de/material/karten/sprbunt.pdf Modell der Sprachräume in Unterfranken] vum Unterfränkischen Dialektinstitut Würzburg</ref>. |
|||
Als Unnerscheidung zum [[Kurpälzisch]]e hot ma frieher di Linje zwische fest (hessisch) un fescht (kurpälzisch) genumme. Demm folge heit nimmi alle Schbroochforscher. Vum Sidhessische iwwers Kurpälzische zum Sidfränggische werd des „p“ allmählisch immer weider durschs „pf“ ersedzt, je noch da Schdellung im Wort un noch de benochbade Laude. |
|||
Di Iwwergäng vum Hessische ins Kurpälzische, ins [[Thiringisch]]e un ins Ostfränggische sin fließend. |
|||
== Oideilung == |
== Oideilung == |
||
Zail 41: | Zail 53: | ||
* Des [[Rhoihessisch]]e werd vun mansche Dialegdologe schdatz em Hessische em Pälzische zugeordnt. |
* Des [[Rhoihessisch]]e werd vun mansche Dialegdologe schdatz em Hessische em Pälzische zugeordnt. |
||
== Textbeischbiel == |
|||
⚫ | |||
=== Sidhessisch === |
|||
'''Vadderunser''' |
|||
<poem style="margin-left: 2em; font-style: italic"> |
|||
Vadder unser im Himmel, |
|||
dein Nome soll heilisch sei, |
|||
dei Reisch soll kumme, |
|||
dei Wille soll geschehe, |
|||
wie im Himmel so aa uf de Erd. |
|||
</poem> |
|||
=== Middelhessisch === |
|||
'''Vaterusser''' |
|||
<poem style="margin-left: 2em; font-style: italic"> |
|||
Vater usser im Himmel, |
|||
dai Noame soll heilisch sai, |
|||
dai Reich soll komme, |
|||
wei dau willst, su soll es gieh, |
|||
im Himmel en aach off der Eer. |
|||
</poem> |
|||
Peter Geibel (1895): '''Mein schinste Gruß dr Wearreraa!''' (erschdi Schdrof)<ref>[[s:de:Mein schinste Gruß d'r Wearreraa|Wikisource: Mein schinste Gruß d'r Wearreraa]]</ref> |
|||
<poem style="margin-left: 2em; font-style: italic"> |
|||
Di Wearreraa, su schih gelähje, |
|||
Meat Wiß ean Wahld, meat Doahl ean Hih, |
|||
Die Wearreraa meat all ihrm Sähje, |
|||
Meat Frücht ean Obst, meat Mensch ean Vieh - |
|||
Däi läiw ich üwer alle Moaße |
|||
Meat ihrer Luoft ean meat ihrm Wih; |
|||
Si eaß m’r suh ohs Herz gewoase |
|||
Wäi uf d’r ganze Welt nix mih. |
|||
</poem> |
|||
⚫ | |||
=== Osthessisch === |
|||
'''Vodderonnser''' |
|||
<poem style="margin-left: 2em; font-style: italic"> |
|||
Vodder onnser im Himmel, |
|||
dei Noome soll heilich sei, |
|||
dei Welle soll geschehe, |
|||
bi im Himmel so au off de Erd. |
|||
</poem> |
|||
=== Niederhessisch === |
|||
'''Vadderunse''' |
|||
<poem style="margin-left: 2em; font-style: italic"> |
|||
Vadder unse im Himmel |
|||
</poem> |
|||
== Verweis ins Netz == |
== Verweis ins Netz == |
||
⚫ | |||
* [http://www.vemuk.de/ Verein zur Erhaltung der Mittelhessischen Mundart und Kultur] (VEMuK) |
* [http://www.vemuk.de/ Verein zur Erhaltung der Mittelhessischen Mundart und Kultur] (VEMuK) |
||
* [http://www.dialektverein.de Dialekt im Hinterland e.V.] |
* [http://www.dialektverein.de Dialekt im Hinterland e.V.] |
||
⚫ | |||
* [http://tom.medienzentrum-fulda.de/index.php Tonarchiv osthessischer Mundarten] ToM |
|||
* [http://www.highmatt.de/ „Highmatt“ vum Kurt Werner Sänger] (Texde uf Middelhessisch) |
|||
* [http://www.staff.uni-marburg.de/~naeser/probe13a.htm Wolfgang Näser: Zentralhessisch] (Textprowe) |
|||
=== Zur Schbroochgeografie === |
=== Zur Schbroochgeografie === |
Iwwa'awaidung vun 01:51, 11. Mai 2013
Hessische Dialegde | ||
---|---|---|
G'babbeld in |
Hesse, Bayan, Rhoiland-Palz, Nordrhoi-Westfale | |
Schbroochlischi Oideelung |
Unner Hessische Dialegde (Hessisch) verschdeht ma di meischde innerhalb vun da hessische Landesgrenz gschbrochene Dialegde. Die ghere zum Middeldeitsche un zu de Fränggische Mundaade. Nordeschdlisch vun Kassl werd schun Niederdeitsch geredt.
Zur Zuordnung innerhalb vun de Fränggische Dialegde gibts zwee verschiedene Uffassunge. Vun mansche Dialegdologe werre alle hessische Dialegde zum Rhoifränggische gereschend[1], zu demm noch des Pälzische un des estlische Lothringische ghere. Annare Schbroochforscher zähle bloß des Sidhessische dezu. Di drei hessische Mundaade im engare Sinn, Middel-, Ost- un Niederhessisch, bilde dann innerhalb vum Fränggische e eigene Region, agrenzend ans Middel- beziehungsweis Mosel-, s Rhoi- un s Ostfränggische[2].
Abgrenzung
Des Hessische loßt sisch vun de benochbade Schbroochraim duasch folgende Merkmole unnerscheide:
- Im Hessische sescht ma ich un machen, im Niederdeitsche ik un maken.
- Im Hessische sescht ma was, im Moslfränggische wat.
- Im Hessische sescht ma Pund, im Thiringische Fund, im Ostfränggische Pfund.
- Im Hessische sescht ma Abbl, im Ostfränggische Abfl.
Dodemit is allerdings bloß e grobe, schemadische Abgrenzung meglich. Fä e genauare Begrenzung muß ma mehr Merkmole betrachde[3].
Als Unnerscheidung zum Kurpälzische hot ma frieher di Linje zwische fest (hessisch) un fescht (kurpälzisch) genumme. Demm folge heit nimmi alle Schbroochforscher. Vum Sidhessische iwwers Kurpälzische zum Sidfränggische werd des „p“ allmählisch immer weider durschs „pf“ ersedzt, je noch da Schdellung im Wort un noch de benochbade Laude.
Di Iwwergäng vum Hessische ins Kurpälzische, ins Thiringische un ins Ostfränggische sin fließend.
Oideilung
Im Wesendlische loßt sisch des Hessische in vier Dialegdregione oideile: Nord-, Ost-, Middel- un Sidhessisch.
- Sidhessisch schwetzt ma im Odewald (oischließlisch im bayarische Landkreis Mildeberg), an da Bergschdrooß, im Ried un im Maintal, im Rhoigau un im Rhoiland-Pälzische Rhoihesse. E genaui Abgrenzung zum Kurpälzische in Nordbade is net meglisch. Es bscheht en allmählischer Iwwergang. Vum Middelhessische unnerscheid sisch des Sidhessische dageje deitlisch.
- Middel- un Owwerhessisch sin Synonyme. So babblt ma um Maaburg un Gieße, in da Wedderaa un im Taunus, außerhalb vun Hesse in da Gegend vun Hacheburg un Montabaur in Rhoiland-Palz un im Maindal mit Aschaffeburg (Bayan).
- Osthessisch redt ma in da Region um Hersfeld un Fulda, im nerdlische Schbessat bis ins bayrische Unnerfrangge noi.
- Niederhessisch (net zu verwegsle mit Hessisch-Niederdeitsch) werd nerdlisch vun Maaburg bis noch Kassl (Schdadt) gschbroche.
- Unner Nordhessisch verschdeht ma entwedder Niederhessisch odder Nieder- un Osthessisch zamme.
- Im Vogglsbergkreis begegne sisch alle drei: des Middel-, Ost- un Niederhessische.
- Des Rhoihessische werd vun mansche Dialegdologe schdatz em Hessische em Pälzische zugeordnt.
Textbeischbiel
Sidhessisch
Vadderunser
Vadder unser im Himmel,
dein Nome soll heilisch sei,
dei Reisch soll kumme,
dei Wille soll geschehe,
wie im Himmel so aa uf de Erd.
Middelhessisch
Vaterusser
Vater usser im Himmel,
dai Noame soll heilisch sai,
dai Reich soll komme,
wei dau willst, su soll es gieh,
im Himmel en aach off der Eer.
Peter Geibel (1895): Mein schinste Gruß dr Wearreraa! (erschdi Schdrof)[4]
Di Wearreraa, su schih gelähje,
Meat Wiß ean Wahld, meat Doahl ean Hih,
Die Wearreraa meat all ihrm Sähje,
Meat Frücht ean Obst, meat Mensch ean Vieh -
Däi läiw ich üwer alle Moaße
Meat ihrer Luoft ean meat ihrm Wih;
Si eaß m’r suh ohs Herz gewoase
Wäi uf d’r ganze Welt nix mih.
Osthessisch
Vodderonnser
Vodder onnser im Himmel,
dei Noome soll heilich sei,
dei Welle soll geschehe,
bi im Himmel so au off de Erd.
Niederhessisch
Vadderunse
Vadder unse im Himmel
Verweis ins Netz
- Verein zur Erhaltung der Mittelhessischen Mundart und Kultur (VEMuK)
- Dialekt im Hinterland e.V.
- Gesellschaft für Nordhessische Mundarten e.V.
- Tonarchiv osthessischer Mundarten ToM
- „Highmatt“ vum Kurt Werner Sänger (Texde uf Middelhessisch)
- Wolfgang Näser: Zentralhessisch (Textprowe)
Zur Schbroochgeografie
- Werner Guth: Die heutige Raumstruktur des Hessischen (Pdf-Dadei), Der Mundart-Kurier 1, 2004, S. 2 – 3. Endhält di genaueschde Kadde färs Hessische.
- Jost Gippert: Deutsche Dialekte, Historische Verteilung. (Katt) In: Thesaurus Indogermanischer Text- und Sprachmaterialien TITUS (Uni Frankfurt)
- Unterfränkisches Dialektinstitut Würzburg: Katt Modell der Sprachräume in Unterfranken (Pdf-Dadei)
Änzlnochweis
- ↑ Zum Beischbiel Werner König: dtv-Atlas Deutsche Sprache
- ↑ Zum Beischbiel Peter Wiesinger
- ↑ wie zum Beischbiel uf da Kadd Modell der Sprachräume in Unterfranken vum Unterfränkischen Dialektinstitut Würzburg
- ↑ Wikisource: Mein schinste Gruß d'r Wearreraa