Pälzischi Schbroochinsl oam Niedarhoi

Vun Wikipedia
Dialegd: Schbaimarisch
Siedlungsgebied (owe), zwee Ausgongspungd (druna)
Siedlungsgebied vagreßad

E Pälzischi Schbroochinsl gibds oam Niedarhoi. Do werd saide Midd vum 18. Joahunad än Dialeggd vunde Migroande gbabbld, es Pälzersche, wu vum Pälzische abschdomme dud. Vunde hischdorische Kurpalz sin frija mol Siedla hiegonge un sin doad wesche irm brodeschdondische Glawe awa una sich bliwe un hawen wenisch mide kadolische Oihoimische zu due hawe wolle. Bis haid hawen die deswesche ia kulduareli Aischeschdändischkaid, ewe wie die Schbrooch bhalde. Alladings dud de Dialeggd, wuma doad haid babble dud, sisch vude haidische pälsa Dialegg unaschaide.

Laach[Schaffe | Om Gwelltegschd schaffe]

Die Schbroochinsle lieschn im äußerschde Weschde vun Daitschlond uff de linge Said vum Niedarhoi zua niedaländische Grenz hie zwische de Schded Goch, Kalkar un Kleve.

Gschischd[Schaffe | Om Gwelltegschd schaffe]

Gocha Haid um 1733
S Wabbe vun Palzdoaf mim Pälzer Leeb
De Louisebladz mid-de Elisabeddekärsch in Louisedoaf

Wesche de schleschde Weadschafd, m'Griesch un relischjesi Grind hawen im Mai 1741 Laid vun de kuapälsische Owaämda Graiznach onde Nah un Simman im Hunsrigg iwa Roddadom noch Pennsylvania auswondara wolle.[1] Weschem Seegriesch zwische Englond un Sponije hodmase awa ned iwa die Grens noch Hollond glosd. Deswesche sinse doan on de Grens g'bliwe.

Oaschließend hawen sisch uugfea zwonsisch Familije mid uugfea 120 Laid endschlosse doad zu blaiwe. Ia Bidd um Lond hodde braißisch Magischdrad und Rischda vun Emmerich on Goch, Huissen un Kleve waida gewe. Die Schdad Goch hodn doan 10.000 Moasche inde Gocha Haid gewe, wuse selwa 1458 vunem Arnold von Egmond, Herzoch vun Geldan gkrischd gkabd hen.[1] Dodmid sinse bloß uugfea 250 Kilomeda waid kumme gwesd. Wailse om Oafong Broblem mide chleschde Weadschafd gkabd hen, hednse awa ima wida weggmisd. Mid äna Bidschrifd onde Kenisch Friedrisch de Große ho dea doan awa om 30. April 1743 de Griesch- un Domänekomma Kleve unem Magischdad Goch bschdimd, daß die Laid unaschdizd were misse.

S'Sidlungsg'bied inde Gocha Haide hesd said 1749 Palsdoaf[2]. Nochde erschde Eafolsch woldn die braisische Beherde waidere Laid doad oasiedle un's hawen sisch doan bis 1771 Laid ausm Hunsrigg in de Gocha Haid niedag'lossd.[3] Die Kinna sin doan schbeda a wida abgwonnad un sin in die Bönningshaad bai Sonsbegg, die Kenischshaad bai Owahause, die Asbahaid bai Goch[2] un noch Oschdfrieslond (Pälza Däafa bai Aurich) gonge.

De Friedrich Wilhelm III. hoddoan om 30. Sebdemba 1820 b'schdimmd, dass de Wald vun Kalkar a bsiedld were derf. Die nai Siedlung hodma nooch de Kenischin Luise doan Luisedoaf g'daafd.[3] Do awa ned alle do Bladz gfunne hen, hod oam 31. Dezember 1827 de Kenisch Friedrich Wilhelm a noch Nailuisedoaf ealauwbd, wu doan om 4. Juni 1832 die erschde Laid hiegonge sin.

Im Palzdoaf hodma im Joa 1775 ä refoamierdi Keasch un oam 29. Ogdowa 1779 - oanere meenen 23.1.1798 (Barbara Mott) oda 1.9.1799 (Erich Böhmer) - ä ludarischi Keasch g'waid. Daon hodma a ä Braschameschdaomd g'baud, als de Oad in de fronsesische Rewoludzion 1797 und 1798 b'sedzd g'wesd isch un bis 1815 zu Frongraisch gkead hod. Om 11. Sebdemba 1811 hodma doan a ä kadolischi Keasch oig'waid.

Midde G'biedsrefoam in Noardrhoi-Weschdfaale vum 1. Juli 1969 isch Palzdoaf än Oadsdeel vun Goch worre un Luisedoaf gkead zum Deel vum Omd "Till", wuma noch Bedburg-Hau oing'moinded hod.[4]

Aischeschdendischkaid[Schaffe | Om Gwelltegschd schaffe]

Die brodeschdondische Pälsa hawen sich ned iwa Hairad midm kadolische Umlond vamischd. Dodursch hawen se sisch ia Aischeschdendischkaid, z. B. s'Brauchdum un tibisch pälsische Nome bis haid eahalda. Onarasaids hawense ned om Niedahoi ieblischi Braisch wiede Kanewal oda die Schdeansinga om Dreikenischsdaach iwanumme.[3]

Wail do so viel Pälsa kumme sin, hawense a ia Schbrooch z. B. in aischene Schule g'bfeschd. Die uaschbrinlische Pälsa Dialeggd mid iare B'sondahaide, wu die Siedla mol gkabd hawen, sin mide Zaid ine g'moinsomi Schbrooch iwagonge. Des werd awa haid blos noch vunde alde Laid g'schbroche, do die Junge ima mea Hochdaitsch babbln un ken Dialeggd mea kennen. Deswesche ischs Pälsische doad a ä bedrodi Schbrooch.

Um s zu erhalde gibts hait e Theader uf Pälzersch, s Louisedorfer Mundaadtheader, un Pälzersch-Unnerrischd. De Jakob Imig (1905–1994) waa en pälzerscher Mundaaddischder.

Lidaradua[Schaffe | Om Gwelltegschd schaffe]

  • Emil Böhmer: Sprach- und Gründungsgeschichte der pfälzischen Colonie am Niederrhein. Dissertation, Marburg 1909
  • Peter Honnen, Cornelia Forstreuter: Sprachinseln im Rheinland. Eine Dokumentation des Pfälzer Dialekts am unteren Rhein und des „Hötter Platts“ in Düsseldorf-Gerresheim. Rheinische Mundarten, Band 7. Rheinland-Verlag, Köln 1994. Mid ere CD. ISBN 3-792-71456-6
  • Barbara Mott: Pfälzer am Niederrhein. Die Geschichte der Pfälzersiedlungen Pfalzdorf, Louisendorf und Neulouisendorf im Rahmen der preußischen Binnenkolonisation des 18. und 19. Jahrhunderts. Völkersche Buchdruckerei und Buchhandlung, Goch und Kalkar 1989
  • René Schiering: Zur Dokumentation des Pälzersch in Pfalzdorf, Louisendorf und Neulouisendorf (Niederrhein). Bericht eines zweiwöchigen Feldforschungsaufenthaltes. In: Gesellschaft für bedrohte Sprachen: GBS-Bulletin 10, 2004, S. 7–15 (PDF; 419 kB)

Websaide[Schaffe | Om Gwelltegschd schaffe]

Änslnochwes[Schaffe | Om Gwelltegschd schaffe]

  1. 1,0 1,1 Emil Böhmer: Sprach- und Gründungsgeschichte der pfälzischen Colonie am Niederrhein, 1909
  2. 2,0 2,1 Helmut Lange: Die Wüste wird zum Acker werden, 23. Juni 2006
  3. 3,0 3,1 3,2 Barbara Mott: Pfälzer am Niederrhein, 1989
  4. Martin Bünermann, Die Gemeinden des ersten Neugliederungsprogramms in Nordrhein-Westfalen, 1970, Deutscher Gemeindeverlag, Köln