Rhoi
De Rhoi is enn Schdrohm in Oiropa der in de Schwaizer Albe aus veschiedene Quellfliß endstehe duud un dorsch die Palz in die Nordsee fließd.
Allgemäänes
[Schaffe | Om Gwelltegschd schaffe]De Rhoi is ääns vunde mehrschd befahrne Gewässa. Hooch in de Alpe entspringe aus viele Quelle de Vodda- unde Hinnärhoi. Dänne ian Oizuchsgebied langd vum Goddhard im Weshde iwwas idalienische Valle di Lei im Siede bis in die Davosa Egg im Oschde. Die Quellehee liehd uugfea bai 2350 m un uugfea 1300 Schdromkilomeda vun de färnschd Mindung endfärnd.
De Alperhoi is nä dorsch ä kläni Schwell vun ä paa Meda Hee vun de Aare gedrennd - uhne die dääda in die Aare noi fließe un mid därre schbäda in soi jedzich Bedd. So hodda schdad desse när 86 km zum Bodesee.
Vum Bodesee aus issa als Huchrhoi Grenzfluss zwische Daitschlond unn Frongraisch bis noch Kallsruh. Donn fließda waider als Grenzfluss zwische de haidiche Bunneslänner Rhoiland-Palz unn Bade-Wirddebärsch. Dobei fließda midde dorchs pälza Kärnland un drennd aach die weschdlich vunn em liechende Palz vunn de öschdliche, die wu mä haid Kurpalz nennd. An viele Pälza Örda unn Schdädt vorbai wie Germersche, Schbaya, Aldrib oda Ludwichshafe, awwa aach an alde, frieja kurpälzische Örda vorbai wie Oppenm, Bacharach oda Kaub, nämmda soin Wesch zum un als Middlrhoi dorschs Rhoinische Schiefagebirsch un trennd Taunus un Hunsrick. Nördlich devun fließda dorsch Kowwelenz, Bonn un Kölle als Niedarhoi zum Rhurpodd un in die Norddaitsch Tiefewene nóó Holland in die Nordsee. De Rhoi is die nadierlisch Grenz zwische Weschd- un Middloiropa.
Gschichd
[Schaffe | Om Gwelltegschd schaffe]De Rhoi fließd inärem zeeh - wonnned gaa fuchzeeh[1] - Millione Joa alde Urschdrohmdahl. Dorsch Senkunge un Hewunge hodda als ufs Naie Kies un Schoddä abgsedzd un sisch als ufs Naie ingegrowe un su allwail naii Terrasse óóglehd, wu mär haid nuch guud uf de Rhoihee'e sien konn. Selmols issa aach voa Worms un Alzay dorschs rhoihessisch Hischlland diregd nóó Binge gonge un ned ärschd nóó Määnz. Aach schbäda hodda nuch ofd soin Laaf geännad un soi Bed valehd. Mol isser als Oschdrhoi bai Mingolse unn mol als Hochrhoi iwwer Schiffaschtaad unn Lamsm faschd niwwer onn die Haard gflosse (Charte des alten Fluszlaufes im Ober-Rhein-Thal). Do war die Woistroß ä Rhoistroß.
Said iwwa 600 000 Joa is de Rhoi bsiedld: su ald is zmindschd de Homo heidelbergensis, den wu de Daniel Hartmann bai Maure gfunne hot. Schbäda waan donn ärschdi Neandadaala do un donn schließlisch die gonze Schdainzaidkuldure (Flomborn Langhaus vunde Bandkeramikä un Pahlbaude am Bodesee).
Schbäda hen don die Kelde un Germane do gsiedld, es Niewelungelied schbield in Worms un Budapeschd. Die Reema hen de Woi onde Rhoi gebrung und Scharlemanje hod soi Raisch vum Adlandig iwwa de Rhoi bis waid iwwas Sägsische enaus ins Beemische un an die Oda un nóó Kroazie un halb Siedidalie ausgedehnd.
Des is donn zerfalle un im Oschddail hod sischs HRR gebild mid Grenze vun uuugfea Móópejee (haid Siedfrongraisch) nóó Gent un an die Westaschelde (B-NL) un dodemid waa de Rhoi kompledd im Raisch. Un su isses aach im gonze Middlalda gebliwwe!
Donn sin awwee die Fronzose als land- un machdgaila worrn un hen alles weschdlisch vum Rhoi han welle un sin ää ums anner Mol ingfalle un hen gemord un gebrännd un vawieschd, dosses zum Goderbarme waa.
Uffgheard hod des ärschd middem Ende vunde Ärbfainschfd nóóm zwädde Weldgriesch. Saiddäm is de Rhoi äfach när de wischdichsde Schdrom im Herz vun Oiropa.
Inde 60er/70er vum 20schde Joahunnad waa de Schdrom soo vasaud, doß mer ned hod drinne baade kenne un die merschde Fisch waan dod un im Rhoi ausgschdorwe. Die Baseller un die Schdroßburscher hän in sellerer Zaid kä Kläranlache ghabbt. Derr gonze Dregg vunn derre ihr Induschdrie un vunn derre ihr Schemie is in de Rhoi gloffe. Hod mer Rhoiwassa uffä Plonz gschbried un die Kondaminazion gscheggd, donn is dodebai "schwea kondaminiad mit Närvegifde" erauskumme. Des hod dann zunäre Konfarenz vunde Rhoióólischa gfiad un zu Umweldschudzgsedze un haid isses Wassa mehrschd wirra guud.