Odewald

Vun Wikipedia
Ourewald-Låndschaft (bei Kenisch)

Da Odewald, Oddewald, Orrewald, Ourewald, Oulewald is e Middelgebirg, wu zu große Deile in de hischdoarische Länner Kurpalz un Kurmoinz liggt, heit in Siedhesse, da badische Kurpalz un im bayarische Frångge.

Je nochdemm wu ma is, is ma im Odewald (Siede), Oddewald (middedrin), Oudewald (regional; in Ofderse: Ouwdewald), Orrewald (Weschde), Ourewald (grouße Deile vum hessische Ourewald bis an di badisch Bergschdrooß), Ourewold (Hesse), Oulewald (Orde mit Lambdazismus im Siedweschde wie Schriese).

Geografie[Schaffe | Om Gwelltegschd schaffe]

Lag[Schaffe | Om Gwelltegschd schaffe]

Rhoiewene un Bergschdrooß bei Hepprum

An soiner Weschdgrenz erhebt sisch da Odewald in Form vun are oidruggsvolle Bäjgkett iwwer die Rhoiewene. In-are grade Linje vun ugfähr 65 Kilomeder Läng vum Norde noch Siede, zwische Dammschdadt un Wissloch, gehts vum Nivoo vun da ugfähr hunnert Meder hoche Ewene bis zu de Gipfl in bis zu rund 550 Meder Heh nuff. Da Odewald nimmt e Fläsch vun 2.500 Quadratkilomeder oi. Da weschdlische Abhång zur Rhoiewene hot soin eijene Karagder un wärd Bergschdrooß genånnt. Drei Hiegelländer schließe sisch an de Odewald åå, im Norde des Rhoiheimer Hiegellånd, im Siedoschde des Baulånd un im Siede da Kraischgau. Im Nordoschde drennt des Maintal de Odewald vum ähnlische Schbessad. Im Siede dageje fließt da Negger duasch de Odewald duasch. De Deil siedlisch devu heeßt ma de Kläne Odewald.

Bolidische Gliederung[Schaffe | Om Gwelltegschd schaffe]

Während frieher di Kurpalz un Kurmoinz sisch de Odewald unnernonner ufgedaild hawwe, newer weidere klänere Herrschafde, wu in regelreschder Fliggedebbisch uf da Landkadd gschaffe hawwe, is heit da gräschde Deil hessisch, da Siede badisch (Bade-Wärddeberg) un e kläni Egg im Oschde ghert zum bayarische Unnerfrångge, de Bayrische Unnermaa.

Nadurraum[Schaffe | Om Gwelltegschd schaffe]

Tibische Låndschaft im Vordere Odewald (Neinkärscher Heh)

Nadurraimlische un allgemoine Gliederung[Schaffe | Om Gwelltegschd schaffe]

Da Odewald bschdeht aus zwee Daile mit ihre karagderischdische Eigeschafde.

Da Vordere Odewald im Weschde un Nordweschde bschdeht im Unnergrund aus Granit un metamorphe Gschdeine un heeßt doher aa da Krischdalline Odewald. Tibisch sin hubbelische Hochfläsche, wie se bei da Verwidderung vun krischdalline Gschdeine endschdehe. Wälder wechsle sisch mit Wisse un Ägger ab. Im Norde gibts mähner Ägger, im Siede mähner Wisse. Do sin viel Obschdwisse debei (aa Schdraiobschdwisse genannd), wu in de meischde annare Låndschafde vun Middlåiroba als schdaag gfährdedes Biotob gelde. Di ähnder klänare Schdrugduare mit Hegge dazwische mache di Låndschafd ekologisch werdvoll.

Ugfähr ää Driddl vum Vordere Odewald sin Wälder. Des sin vor allem Laabwälder mid-eme große Bschdand an Buche. Da Vordere Odewald nimmt ugfähr ä Värdel vun da Fläsch vum gånze Odewald oi. Rund 14 % devu schdehe unner Nadurschutz.

Da Hinnere Odewald bschdeht im Unnergrund aus Bundsandschdåå un heeßt doher aa da Bundsandschdåå-Odewald. Do sin im widderschdandsfähische Gschdein långgezorene Heherigge schdehegebliwwe, wu uf långe Schdregge uff-are Heh vun ugfähr 500 Meder bleiwe. Di meischde ziehe in nord-siedlischer Rischdung. Dazwische ligge eweso långgezoorene Däler, in welle di Därfer, Wisse un Ägger ligge, während di Rigge meischdns discht bewaldet sin. Im Siedoschde hot-s Hochfläsche, ugfähr aa uf are Heh vun 500 Meder. Do gebts newer Wälder aa viel offene Fläsche mid Wisse un Ägger. Wie im Vordere sin aa im Hinnere Odewald noch viel werdvolle Obschdwisse erhalde.

Im Hinnere Odewald is da Waldådeil gräßer wie im Vordere, am gräschde im siedweschdlische Sandschdää-Odewald mid iwwer 70 %. Des sin Laab-, Misch- un Nodelwälder mid insgsamd eme hoche Ådeil an Nodelbääm. Da Hinnere Odewald nimmt ugfähr drei Värdel vun da Fläsch vum gånze Odewald oi. Rund 16 % devu sin Nadurschutzgebiede.

De Deil siedlisch vum Neggerdal heeßt ma de Kläne Odewald. Der ghert zum Gebiet mit Hochfläsche im Bundsandschdåå-Odewald.


Di folgende Nadurraim im Odewald losse sisch unnerscheide (noch da nadurraimlische Gliederung vun Deitschlond):

  • (zu 14) Odewald
    (zu 14 gheare newam Odewald noch da Schbessad, di Siedrheen un da Biedinger Wald dezu)
    • 144 Sandschdåå-Odewald
      Tibische Låndschaft im Hinnere Odewald (Bligg vum Katzebuggl noch Norde)
      • 144.3 Odewald-Neggerdal
      • 144.6 Zendraler Sandschdååodewald
    • 145 Krischdalliner Ourewald
      • 145.0 Melibogus-Ourewald
      • 145.1 Eischelberg-Ourewald
      • 145.2 Juhehe-Ourewald
      • 145.3 Weschnitzdal
      • 145.4 Drumm-Ourewald
      • 145.5 Krehberg-Ourewald
      • 145.6 Neinkärscher-Heh-Ourewald
      • 145.7 Lischdeberjer Hehe
      • 145.8 Gerschbrenzdal
      • 145.9 Bellschdåå-Ourewald
Di Drumm

Di hegschde Berg im Odewald[Schaffe | Om Gwelltegschd schaffe]

  • Katzebuggl 626 m – in da Neh vun Ewwerbach
  • Neinkärscher Heh 605 m
  • Haadberg 593 m – bei Siedelsbrunn, mid-da 584 m hoche Schdifflheh
  • Haad 581 m – bei Reisebach, mid-dem 576 m hoche Salzlaggekopf
  • Drumm 577 m – zwische Rimboch un Wald-Mischlbach
  • Krehberg 576 m – bei Linnefels
  • Schdillfißel 568 m – bei Unner-Schimmeldewoog
  • Kenischschduhl 568 m – bei Heidelberg
  • Heh 558 m – bei Unnersenschboch
  • Krähberg 555 m – bei Owwersenschboch
Di Mud in Weilbach

Di greschde Fliß un Besch im Odewald[Schaffe | Om Gwelltegschd schaffe]

  • Weschnitz (59 km) → Rhoi
  • Gerschbrenz (51 km) → Main
  • Mimling (Owwerlaaf) / Memling (Unnerlaaf) (50 km, middem Zufluß Mossaubach / Maabach gereschnd 60 km) → Main
  • Lauder (43 km) → Rhoi
  • Modau (42 km) → Rhoi
  • Elz / Elzbach (39 km) → Negger
  • Eafa / Eaf (37 km) → Main
  • Ulfebach / Laxbach (in Heddesbach, in Härschhorn s ledschde Schdigg) (31 km) → Negger
  • Idder / Idderbach / Åiderbach (Owwerlaaf) (28 km) → Negger
  • Mud / Mudbach (25 km) → Main
  • Schdånisch (22 km) → Negger
  • Finggebach (22 km) → iwwer e korzes Schdigg vun da Laxbach in de Negger
  • Trienzbach (ca. 16 km) → Elz → Negger
  • Gammlschbach (15 km) → Negger
  • di Elsenz (53 km) fließt vum Kraischgau her duajsch de Kläne Odewald in de → Negger

Außerm Negger un em Main hawwe wohl aa annere Flißle ihrn Nåme schun vun de Kelde. Minnischns bei da Idder, da Weschnitz un da Mimling siehts so aus. Di Besch sin im Odewald iwwarischens all weiblisch. Erschd in de ledschde Jazehnde schleischd sischs ausem Schdandaddeitsche immer mähner oi, daß ma nimmi di Bach, sundan da Bach sescht. Di Gewässer heeße Bach (Mehrzahl Besch), awwer in Ordsnåme heeßts in viele Gejende vum Odewald -boch.[1]

Da Maabachsee

See[Schaffe | Om Gwelltegschd schaffe]

Im Odewald gibts kä nadirlische See, weil-s in da Eiszeit kää Gledscher gewwe hot, wu Hohlforme gschaffe hädde. Es gibt awwer ågschdaude See:

  • da Maabach-Schdausee bei Berfelle mid normal 22 Hegdaa Wasserowwerfläsch, bei Vollschdau 49 Hegdaa
  • da "Grouße" un da "Kläne See" im Kuapaak vun Kenisch mid 3,3 un 1,1 Hegdaa Wasserowwerfläsch
  • da Åidersee bei Hesseegg mid 0,9 Hegdaa Wasserowwerfläsch

Nadurpaage[Schaffe | Om Gwelltegschd schaffe]

Da UNESCO-Geo-Nadurpaak Odewald (3500 km²) erschdreggt sisch uf de greschde Deil vum Odewald, iwwer di drei Bundeslänner weg, un uff di ågrenzende Rhoiewene (s Hessische Ried) bis an de Rhoi. Bloß da siedlischde Deil vum Odewald ghert nimmi dazu. Da siedlische, badische Odewald is da Nadurpaak Neggerdal-Odewald (1300 km²). Di zwee Nadurpaaks iwwerschneide sisch.

Geologie[Schaffe | Om Gwelltegschd schaffe]

Deiwelschdåå bei Lehrbach, in Felsblogg aus Biotitgranit mid-eme Aplit-Gång, wu duajsch soi heschare Widerschdåndsfäischkeid rausguggt
Quarzporphyrschdääbruch in Woinem
Alder Bundsandschdääbruch, wie s viele im Neggerdal hot
Di dritt Erdbachversiggerung
S Felsemeer bei Reischebach

Magmatide un Medamorphide[Schaffe | Om Gwelltegschd schaffe]

Des Grundgebirge im Krischdalline Odewald ghert zum variskische Gebirge, wu sisch in Middeleiroba vor 360 bis 330 Milliune Johr, während-em Paläozoikum gebildt hot. Im Owwerdevon hot sisch des Gebirge ågfange uffzuwelbe un zu falde. Gleischzeidisch sin di erschde magmadische Gschdeine intrudiert, also vun unne oigedrunge. Di habdsäschlische Agdifided waa am Iwwergång vum Unner- zum Owwer-Kabon. Do hot sisch des Gebirge schdarg ågelupft, bis zur Heh vun-eme Hochgebirge. Do sin a di greschde Menge vun magmadische Gschdeine intrudiert.

Des Grundgebirge guggt im Weschde un Nordweschde vum Odewald raus. Schunsch isses mid-dem Buntsandschdåå zugedeggt. Des Grundgebirge vum Odewald bschdeht aus verschiedene magmadische Diefegschdeine wie Granit, Granodiorit, Gabbro, Gabbrodiorit un Hornblendediorit un aus verschiedene metamorphe Gschdeine wie Gneise un Schiefer. Grad im Odewald hawwe sisch viele Schbalde mit Gånggschdeine ausgfillt. Des sin Aplite, Pegmatite, Pegmaplite und Lamprophyre. Granite sin weit verbreit. Der „Heidelberjer Granit“ im Siede is en porphyrischer Biotitgranit. E porphyrischi Schdrugdur heeßt, daß bsundas große Krischdalle enthalde sin, in demm Fall Feldschbät. E dunggls Diefegschdein, wus bloß im Odewald, in da Gejend vun Schriese gibt, is da Schriesemit.

Bis zum Perm waa des variskische Gebirge schun widder soweit abgedraare un es waa e hubbelische Låndowwerfläsch iwwarisch, uff derre sisch dånn di Sedimentgschdeine abgelaarert hawwe.

Vulkanide[Schaffe | Om Gwelltegschd schaffe]

Im Perm un im Terziär hot-s im Odewald agtive Vulkane gewwe. Im Perm, im Rodliggende, sin im Siedweschde, zwische Zigglhause un Woinem, große Menge vun Quaazporphyr ausgflosse. Di Schtååbrisch im Quaazporphyr sin zwische Dossene un Woinem schun vun weidem aus da Rhoiewene zu sehe. Um Gejesatz zu sellem sauare Vulkanit sin weider närdlisch während-em Rodliggende basische Vulkanide, vor allem Basalt ausgedrede, eweso wie im Terziär. An da Wend vun da Kreide zum Terziär waa eschdlisch vun Ewwerbach en Vulkanismus mit Nephelin-Gschdeine agdiv. Dodebei is der heit hegschde Berg vum Odewald, da Katzebuggl endschdanne.

Sedimentide[Schaffe | Om Gwelltegschd schaffe]

Di erschde Sedimende im Odewald sin ausem Perm (vor 300 bis 250 Milliune Johr) un sin faschd bloß in da Siedweschdegg zwische Heilischkreizschdånisch, Schriese un Heidelberg zu finne. Dort im Schloßgrawe losse se sich schää beowachde. Newer verwidderdem Granid sins vor allem Tuffe vum Quarzporphyr-Vulkanismus ausem Rodliggende. In Zeschschdåå hot sisch vun Norde her des Zeschschdåå-Meer ausgebreidt un hot grad noch de Kraischgau erreischt. Dodevu gibts in gonz geringem Umfang Sedimendgschdeine im siedweschdlische Odewald.

Nochem Riggzug vum Meer sinn åschließend in da Zeit vum Bundsandschdåå (vor 250 bis 200 Milliune Johr), em erschde Abschnitt vun da Trias, riesische Menge vun Sand abgelaarert worre. Di duajschgehend rod gfärbde Sandschdää erreische e Mäschdischkeid vun rund 500 Meder un mache de Haubdådeil an Gschdeine im Odewald aus. Des Klima muß soinerzeit duajschgehend semiarid gewest soi, des heeßt rescht druggisch, awwer es is immer widder zu gräßere Flude kumme, wu de Sånd zammegschwemmt hawwe.

Di Sedimende vun de zwee weidere Abschnitt vun da Trias, em Muschlkalk un em Kaiber, wu ma im Kraischgau un Baulånd noch findt, un aa di Ablaarerunge ausem Jura, sin im Odewald schun längschd widder abgedraare. Bloß im Mimlinggrawe bei Mischelchdadt is noch en kläner Reschd vum Muschlkalk iwwarisch. Dort sin sogaa Kaaschderschoinunge zu beowachde. Des heeßt, des Wasser hot dort Läscher in de Kalkschdåå gfresse. Doduajsch versiggert des Wasser vun da Erdbach an verschiedene Schdelle un fließt duajsch e Hehlesyschdem weider.

Tektonik[Schaffe | Om Gwelltegschd schaffe]

Schuld dråå, daß in großer Deil vun de Sedimende widder abgedraare worre is, is e Hewung vun da Erdowwerfläsch, wu im Terziär, vor ugfähr 45 Milliune Johr ågfange hot. Duajsch di dodemit verbunnene Dähnung vun da Owwerfläsch is da Rhoigrawe oigebroche, während sisch di Gebirge außerum, da Odewald, Pälzer Wald, Schwazwald un di Vogese, weider ågelupft hawwe. Duajsch di Bewegunge hawwe sisch im Odewald kraiz un quer Riss gebildt. Dodemit hängt da Vulkanismus im Terziär zamme, weil an mansche Schdelle Magma audgedrede is. Aa heit noch verschiewe sisch mansche Riss in da Neh vum Rhoigrawe gejenånner un an selle Verwerfunge sinn selde als emol leischde Erdbewe zu schbiare.

Felsemeere[Schaffe | Om Gwelltegschd schaffe]

Tibisch fä de Odewald sin an verschiedene Schdelle Felsemmeere. Des sin Åsammlunge vun gräßere Felse, wu duajsch Verwidderung endschdanne sin, un wu kaum Plånze wachse. Die gibts im Bundsandschdåå un im Granid. Im Granid hawwe di Felse abgerunde Forme, ähnlisch wie mid Woll gfillde Sägg. Desweje nennd ma des boim Granid Wollsaggverwidderung. S bekandschde un gräschde Felsemeer is des bei Reischebach aus mid-em Granid verwandtem Quaazdiorid.

Fauna[Schaffe | Om Gwelltegschd schaffe]

Äskulapnadder

Bsunnare Aade[Schaffe | Om Gwelltegschd schaffe]

Zwische Wald-Mischlbach, Hetzbach, Kärschzell, Neggergeerisch un Härschhorn gibt-s im Odewald noch Rodhäsch. Seid 2006 sin im Odewald widder änzle Schbuare vun Dabbe vum Luchs gemeldt worre[2]. Seid 2012 sin aa widder Wildkatze im Odewald nochgewiese[3]. Seid 2020 is im Odewald aa widder en Wolf nochweislisch sesshaft worre, nochdemms 155 Johr kää Welf mehr gewwe hot[4]. Alde Sandschdääbrisch, vor allem im Neggerdal, biede de Wanderfalge gude Lewensbedingunge zum Briede. Eisveggl sin in änzelne Nadurschutzgebiede åzudreffe. Änzle Besch eigne sisch als Lewensraum fä di Wasseråmsle. Schwazschbeschd finne gnungg abgschdorwene Bääm, wu se ihr Hehle noibaue kenne. Aa Uhus gibts im Odewald. Im Neggerdal un soine Seidedäler zwische Ewwerbach un Heidelberg lewe di bis zu 1,80 m långe Äskulapnaddare. Schunsch kumme se in Deitschlånd bloß noch im Daunus un bei Passau vor. Da in Deitschlånd schdaag gfährdte Häschkewwer (Lucanus cervus) un da middem vawåndte, als gfährdet oigschdufde Kopphornschräder (Sinodendron cylindricum), wu beide uf Aldholzbschdänd mid abgschdorwene Bääm ågewiese sin, sin im Odewald noch åzudreffe.[5]. E weideri vorkummende schitzenswerde FFH-Aad is da dagagdive Nachdfalder Russischer Bär (Euplagia quadripunctaria).

Gschischt[Schaffe | Om Gwelltegschd schaffe]

Di rämische Villa Hasslburg

Aus da Jungschdååzeid, da Brååsezeid un da Eisezeid gibts gejendweis, vor allem im Norde, Grabhiegl. Di Siedlunge, wu dazughert hawwe, hot ma net gfunne, misse awwer in da Neh gwest soi. In da Eisezeid hot ma uf-em Heilischeberg bei Heidelberg hoch iwwer da Rhoiewene un em Neggerdal (Friehladèènzeid, jingare Eisezeid), uf-em Greinberg bei Mildeberg iwwerm Maindal un uf da Aldscheier (odder Heineburg) bei Lischdeberg im Norde vum Odewald jeweils grouße schdadtaadische Siedlunge gebaud un zur Verteidischung mid Ringwäll befesdischd.

Di Rämer hawwe ums Johr 100 n. Chr. rum ihr Grenz midde duajsch de Odewald gelegt un befesdischt. Da Odewaldlimes verläft uf weide Schdregge uf eme Hehezug uf ugfähr 500 m Heh un verbind de Main bei Werth iwwer Åilbach, Schlossau un Neggerburge mid-em Negger. Zum Limes gheare etlische Wachtiam un Kaschdelle. Schun ugfähr 159 n. Chr. hot ma di Grenz widder verlegt, 30 km noch Oschde, an de Rånd vum Odewald zwische Mildeberg un Walldirn. E bedeidendes ajschologisches Denkmol is da remische Gutshof Hasslburg bei Hummedrod (Gemeinde Heigscht), wu um 130 n. Chr. erbaut worre isch un ugfähr hunnad Johr lång bewuhnt waa.[6]

Im Hochmiddelalder hawwe vor allem di Kleeschder Amorbach, Lorsch, Fulda un des Bischdum Worms de Odewald bsiedelt. Viele Siedlunge sin in da Form vun-eme Waldhufedorf ågelegt worre. Di Haiser sin do meischdens uf beide Seide vun-are Schdrooß, un oft aa ån-are Bach endlång, uffgereiht. Zu jedem Haus ghert e Huf, des is en långer Schdreife Lånd, vum Haus ausgehend, mid Weide un Ägger, zu demm am End noch e Schdigg Wald ghert. Zotzebach is schun vor 877 (Erschderwähnung) als Waldhufedorf gegrindt worre un gild dodemit als des äldschde vum Odewald, ja waaschoints sogaa vun gånz Deischlånd. In Wärzbejg (bei Ewwerbach) is di Fluroideilung in Waldhufe bis heit noch hervorragend erhalde.

In da Neizeit hawwe grouße Deile vum Odewald zur Kurpalz un zu Kurmoinz gekheat, zum Deil mid wechselnde Zughearischkeide. Außerdemm hots e gånzi Reih klänare Territoarie gewwe, wie di Grafschaft Erbach, di Grafschaft Katzeelleboore, di Låndgrafschaft Hesse-Dammschdadt, di Häschafde Breiberg, Frångeschdää, Schdånisch un Häschhorn.

Wu da Nåme vum Odewald herkummt, weeß käner. Vun de Ode wu verzählt werre kummt-s sischer net un da germånische Godd Odin heeßt in Sieddeitschlånd Wodan.

Kuldur un Brauchdum[Schaffe | Om Gwelltegschd schaffe]

Da Rodeschdääner mim Wilde Heer (Zeischnung vun 1864)

Dialegd[Schaffe | Om Gwelltegschd schaffe]

Im Odewald schwetzt ma en siedhessisch-kurpälzische Dialegd, uhne daß ma e Grenz dazwische ziehe kennt. Des gilt fä de hessische, badische un bayarische Odewald. Bloß am siedeschdliche Rånd ännert sisch bissl was, do gehts ins eng mid-em Kurpälzische verwåndte Siedrhoifränggische iwwer.

Wie im gånze pälzische Schbroochraum feierd aa im Odewald jeder Ord ämol im Johr soi groußes Feschd. Im greschde Deil vum Odewald, vun Siede bis Hepprum, Rimboch, Grasellebach, Mischlschdadt un umiddelbaa siedlisch vun Amorbach feied ma Kerwe, närdlisch devu Kerb un lokal in da Gejend vun Bromisch Kirb.

E tibisches Wort im hessische Ourewald is Hußmoug fä e Fruchd vun eme Nodlbååm.

Saare[Schaffe | Om Gwelltegschd schaffe]

Im Odewald verzehlt ma sisch viel Saare. Månsche kennt ma im gånze Odewald, awwer viele Därfer hawwe aa ihr eijene Saare, ofd sogaa mehrere. Di bekånndschd Äzehlung isch-s Niwelungelied, wu da Dracheteder Siggfried bei-eme Jagdausflug im Odewald vum Haage an-eme Brunne ermorded worre isch. Vun de „rischdische“ Saare is die vum Wilde Heer un soim Åfiehrer, m Rooreschdååner (Ridder vun da Burg Rooreschdåå), am weidschde verbreid. Wånn en Krieg bevorschdeht, zieht s Wilde Heer mid-eme brausende Lärm am Himml endlång.

Zum Nochlese[Schaffe | Om Gwelltegschd schaffe]

Lidaradur[Schaffe | Om Gwelltegschd schaffe]

  • Mineralien und Gesteine im Odenwald, rausgewwe vum G. C. Amstutz, S. Meisel un E. Nickel, Aufschluß, Sonderband 27, Heidelberg 1975
  • Erwin Nickel: Odenwald, Vorderer Odenwald zwischen Darmstadt und Heidelberg, Sammlung geologischer Führer 65, 2. erweiderde Ufflaach, Schduggat 1985, ISBN 978-3-443-15045-7
  • Volker Schweizer, unner Miaaweit vum Reinhart Kraatz: Kraichgau und südlicher Odenwald, Sammlung geologischer Führer 72, Schduggat 1982, ISBN 978-3-443-15031-0
  • Hartmut Leser, Geographisch-landeskundliche Erläuterungen der topographischen Karte 1:100000 des Raumordnungsverbandes Rhein-Neckar. Trier 1984, ISBN 3-88143-022-9
  • Führer zu vor- und frühgeschichtlichen Denkmälern, Bånd 3, Månnem, Odewald, Lorsch, Ladeberg. Von Zabern Moinz 1965
  • Führer zu vor- und frühgeschichtlichen Denkmälern, Bånd 8, Mildeberg, Amorbach, Owwernburg, Aschaffeburg, Selischeschdadt. Von Zabern Moinz 1967
  • Führer zu archäologischen Denkmälern in Deutschland, Bånd 36, Heidelberg, Månnem un da Rhoi-Negger-Raum. Theiss Schduggat 1999, ISBN 3-8062-1407-7

Im Indernet[Schaffe | Om Gwelltegschd schaffe]

 Commons: Odewald – Sammlung vun Bilder, Video un Audiodataie

Änzlnochweis[Schaffe | Om Gwelltegschd schaffe]

  1. Sidhessisches Wärderbuch, Bånd 1 (A – D), 1968
  2. http://www.luchs-in-hessen.de/pm_odenwald.html
  3. https://web.archive.org/web/20140913115606/http://www.bund-hessen.de/nc/presse/pressemitteilungen/detail/artikel/nachweis-der-wildkatze-im-hessischen-odenwald-sensationeller-auftakt-des-neuen-bund-projekts/
  4. https://web.archive.org/web/20210416194844/https://www.swr.de/swraktuell/baden-wuerttemberg/mannheim/odenwald-baden-wuerttemberg-foerdergebiet-wolfspraevention-100.html
  5. http://www.naturschutzzentrum-odenwald.de/Die_Hirschkaeferartigen_neu.pdf (Pdf-Dadei)
  6. https://web.archive.org/web/20120911175938/http://www.haselburg.de/villa.html