Schbaimara Dumm

Schbaimara Dumm*
UNESCO-Weldeawe
De Schbaimara Dumm vunde Oschdsaid
Schdaadsgbied:	Daitschlond Daitschlond
Tibb:	Kuldua
Griderije:	(ii)
Refarenz-Nr.:	168
Geeschnd: ª	Oiropa
Gschischd vunde Oischraiwung
Oischraiwung:	1981  ( Dreffe 5)
* [http://whc.unesco.org/en/list De Nome isch uffde Lischd vum Weldeawe.] ª [http://whc.unesco.org/en/list/?search=&search_by_country=&type=&media=&region=&order=region Die Geeschnd isch vunde UNESCO oigschdufd.]

De Schbaimara Dumm

De Schbaimara Dumm vum Sieweschde. S'Naije Weschdweag hewbd sisch daidlisch vum eldare Deel ab.

De Schbaimara Dumm; Lufduffnoam

De Schbaimara Dumm isch die groß Keäasch odda Kaddedraal wiema a saache dud, vum Bischdum Schbaija un lischd in Rhoilond-Palz inde Schdadd Schbaija noo oam Rhoi. Offizjel heesda Domkirche St. Maria und St. Stephan un isch die Paakeäasch vunde Dummparrai. Nochdem die Abdai Cluny zaschdead worre isch, ischde Schbaimara Dumm die greegschd romoanisch Keäasch vunde Weld. Im Joa 1925 isch die Keäasch vum Pabschd Pius XI. zu änna Basiliga gmachd worre. Un said 1981 ischse uffde UNESCO-Lischd vum Weldkulduaeawe un a noch ä gschidzdes Kulduguud nochde Haacha Konwenzion.

Gschischd

Middlalda

Schbaimara Schdaddsischl middm Dumm, 1293

Schbaija: Dumm un Jesuidekeäasch; „Kölner Zeichnung“, 1606

Oogfonge middm Dumm bauwe hoddde saalische König Konrad II, wu schbeeda Kaisa worre isch. De Konrad hodd die greegschd Keäasch vumm Abndlond bauwe wolle. Ma deng'g, dasses im Joa 1025 gewesd isch, awwa ä Schrifdschdigg dodriwwa hodds nedd. Midd Naduawisseschafdlische Unnasuchunge vum Bau hoddma fade Baubginn s'Joa 1027 gfunne.

Änna Legend noch hodde Konrad oam glaische Daach inde Frieh de Grundschdää fas Kloschder Limbursch bei Dergem geleeschd un um donn oam Midaach midd soina Fraa Gisela un soine Laid noch Schbaija zu raide un doad die Grundschdää fade Dumm un fas Schdifd „Sankt Johannes“, em schbedare St.-Gwido-Schdifd zu leesche. Um all die Schdää un Holz noch Schbaija bringe zu kenne, hoddma exdra n'Kanal vum Pelsawald inde Rhoi gbuddeld. Ma klaabd, dasses do de Schbaijabach gmeend isch, wu oinische Kilomeeda inde Siede valaachad worre isch, domiddma Schbaija bessa mit Gieda hodd vasorsche kenne. Uff jedem Fall schdeedde Dumm uff feschdm Grund un nedd uffm Sumbf.

De Bau hodd sisch donn in die Leng gzoche un wedda de Konrad noch soin Sohn, de Heinrich III. hawwen de Abschluss ealewbd. De Heinrich hodd awwa fa die Waije vum Hochaldaa im Joa 1046 s'Schbaimara Ewongelia gschdifd. Im Joa 1061 hodd doanem Konrad soin Eng'gl, de Heinrich IV. de Bau oigwaid. Haid heesd dea Bau „Speyer I“ un domols isch dodmidd de Weschdbau, ä draischiffisches Longhaus middm Gweahaus feadisch gschdelld worre. De Koa hodd schun domolas vun zwee Tiam onde Saide kabd.

De Schbaimara Dumm: Noadsaid midde godische Kabelle unnem „Glääne Paradies“, em Zugong vun Noade; „Wiener Zeichnung“, 1610

Awwa schun noch 20 Joa dnoch hodde Heinrich de Dumm halwa oiraiße losse, ummen noch greeßa widda zu uffzubauwe. Ma hodd im Middelschiff die Degg weg'gnumme unde Bau um finf Meeda heeja gmachd. Schdaddde frija flache Holzdegg, isch jedzd s'gregschde Graizgraadgwelwe gbaud worre, wus somols im Raischdgbied kabd hodd. De gonse Oschddeel hoddma bis uff die Grundmauwa abgdraache un uffm achd Meeda schdaagem Fundamend nai gbaud. Die unnare Gschoss vunde Koaflongetiam sinn so bliwwe un a Deele vum Gweahaus. Onde Gribda isch a faschd nix gmachd worre. Im Joa 1106, wude Heinrich donn a gschdoawe isch, ischde naija Dumm donn feadisch gwesd. Do hodda donn ä Leng vun 444 remische Fieß (134 Meeda) unnä Braid vun 111 remische Fieß (33 Meeda) kabd. Domols ischde Dumm äns vunde gregschde Bauweag iwwahaubd gwesd. Zwaa hodd die AbdaiKeäasch von Cluny de Dumm inde Leng iwwadroffe, awwa de Dumm soin Raum isch 40.000 Kubiggmeeda un domidd greesa gwesd. Haid heesd dea Bau „Speyer II“

De Schbaimara Dumm unde Bischofspalz, um 1650

Oam 7. Auguschd 1111, wumade Heinrich de IV im Schbaimara Dumm bgrawe hodd un oam 14. Auguschd 1111 hodde Heinrich V. de Biascha vunde Schdadd Schbaija zwee Briwilesche gewwe, wuma als Uakundeschrifde iwwam Weschdpoadaal vum Dumm oangbrochd hodd. Haid hodds die Inschrifde nemme, awwas hodd Zaischnunge dodvu. Ä Kopie hoddma fas 950-Joa Jubileum im Joa 2011 oam Haubdpoadaal uffkengd, awwa inzwische schun widda abkengd.

In Schbaija hodds domola grad gnabb 500 Biascha kabd. Ma vamuud, dasses polidischi Grind gwesd sinn, warumma ausg'reschnd in soem glääne Schdeddl soä großi Keäasch hodd bauwe losse. Die remische Kaisa hawwen domols a kiaschlischi Machd kabd umma deng'gd, dass die Brachd un Greeß vum Dumm de religjese Machdoaschbruch vum Kaisa geschede Pabschd unnaschdrische hodd wie baim Inweschdiduaschdraid zwischm Heinrich IV unnem Pabschd Gregor VII..

Naizaid

De Schbaimara Dumm midd baroggem Weschde vun Franz Neumann; Lidografie, 1826, Johann Gerhard Ruland

De Schbaimara Dumm vun Noadweschde g'guggd, Holzschnidd um 1850, August Essenwein

Im Pelsa Eawbfolschegriesch isch Schbaija om 28. Sebdemba 1688 vun Fronseesische Drubbe oignumme worre. Weschede Oakindischung vum fronseesische Genaral, ea ded die Schdadd außam Dumm zaschdere hawwen die Biascha ia Meewel un Hawb un Guud, wasse schunschd nedd hawwen in Sischahaid schaffe kenne, inde Dumm gbrochd un doad hoch gschdaweld. Oam 31. Mai 1689 isch donn die Schadd in Brond gschdeggd worre. Ma hodd donns Iwwagraife vunde Flomme uffde Dumm middm Uffschdelle vun Wassakiwwel unnem Oischlache vunde Descha vunde Haise, wu newe dro g'lesche sinn, vasuchd zu vahinnare. Awwa inde zwedde Nachd hoddsn Gwiddaschduam gewwe, wus Faija oagfachd hodd unnma nemme hodd vahinnere kenne, dasses Faija uffde Dumm iwwagschbrunge isch. Leschvasuch hawwen nix gbrochd un donn sinn die fronseesische Soldade a noch inde Dumm oigdrunge un hawwen die Kenischd- un Kaisagrewa bis uff die vunde Salija außa des vum Heinrichs V. gblindad. Awwa a nua, wail die Grewa dief vabuddeld gwesd sinn unde Soldade die Yaid nemme fas waidare Blindare glongd hodd. Die Weagzaisch vundene Soldade hoddma im Joa 1900 gfunne, alsma die Kaisagrewa uffgmachd kabd hodd. Vunde Blindarung a vaschond gbliwwe ischs Marijebildnis innem Schroin, wuma donn in die Frong'gfuada Kadarinekeäasch un schbeda widda inde Dumm zurigg gbrochd, alsma Schbaija widda nai bsiedld hodd. Weschede große Hidz vum Faija ischs Gwelwb vum Weschddeel brischisch worre un oigschdeazd. De Oschddeel isch schdeje gbliwwe. Als die Biascha donn zrigg kumme sinn hoddma donn denn Dell middänna Mauwa gschlosse un fa Goddesdiensch bnudzd. Awwa 1755 hoddma donn de owware Deel vum Weschdbau midde baide Tiam, wu noch gschdonne gbliwwe isch, weschede Oischduazgfaa abdraache.

Inde zwedde Helfd vum 18. Jaahunnad hoddma donn Geld kabd umde Weschdeel vum Dumm widda uffzubauwe. De Baroggbaumeschda Franz Ignaz Michael Neumann, em briemde Baroggbaumeschda Balthasar Neumann soin Sohn, hodd inde Joa 1772–1778 doann die Ligg im Weschdeel vum Longhaus widda gschlosse. Dodbai hodda de romanisch Voahall middänna barogge Fassad gewwe, was aschidegdonisch än Mischmasch vunde Schdieel gwesd isch. Des hodd donn guud hunnad Joa kalde un isch haid noch inde onnare Mauwaschdää zu seje, wuma do gnummer kabd hodd.

Fresgo im Haubdschiff im Schdiel vunde Nazarena

Fronzesische Rewoludzionsdrubbe hawwen de Dumm 1794 widda vawischd un donn hoddman fa weldlischi Zwegg bnudzd. Baide Vawieschdung isch Inne alles valore gonge, a s'Marijbildnis. Unnam Napoleon Bonaparte ischde Dumm als Viehschdall, Fudda- un Madriallaacha bnudzd worre. Nochm Friede vun Lunéville oam 9. Februa 1801 sinn die Ling'gsrhoinische Gbied zu Frong'raisch kumme unde Dumm hodde fronzzesisch Regierung kead. De Pabschd Pius VII. hodd im Konkoadaad oam 15. Juli 1801 un inde „Zirkumskriptionsbulle“ „Qui Christi Domini vices“ vum 29. Nowemba 1801 die Uffleesung vum Schbaijmara Bischdum zugschdimmd. Die katolische Gmoinde sinn donn zum Bischdum Meenz kumme. Im Joa 1805 hodd donn de Aschideggd Peter Henrion als Guudachda gmeend, dassmade Dumm weschde Baufelischkaid abraisse muss. De Reschd vum Weschbau hedd zuäm Druimbfbooche umgbaud werre solle. De Schbaimara Schdaddraad hodd sisch awwa gwaischad, die Koschde zi iwwanemme unde Meenza Bischof Joseph Ludwig Colmar hodd die Kaisarin Joséphine de Beauharnais unde fronzesische Kuldusminischda Jean Etienne Portalis vunde Wischdischkaid vum Dumm iwwazaische kenn. De Napoleon hodd donn de Abriss gschdobbd unde Dumm oam 23. Sebdemba 1806 middm Degreed oan die Kadoligge vum Schbaija zurigg'gewwe. De Dumm und dodmidd a soin Unnahald hodd donn die Schbaimara Dummgmoinde als Keäaschschdifdung effendlisch oam 3. Nowemba 1806 iwwanumme.

Bilda vum Schraudolph

Nochdem de Napoleon bsieschd gwesd isch, hoddmas Bischdum 1817 uffm ling'gsrhoinische Gbied widda nai oigrischd unde Dumm als Paakeäasch isch a widda Bischofskeäasch worre. Ma hoddn donn inde Joa 1818–1822 heagrischd un 1822 nai gwaid. Inde Joa 1846–1853 hawwen die Mala Johann von Schraudolph un Joseph Schwarzmann im Uffdraach vum Ludwig I. vun Baijan Freske im Nazarena Schdiel oagbrochd.

De Schbaimara Dumm, Naibau vunde Weschdfassad, 1857

Inde Joa 1854–1858 hawwen die bairisch Kenisch Ludwig, de Esraischische| Kaisa Franz I unde Heazoch Adolf von Nassau de Uffdraach gewwe, de Weschbau vum Dumm im nairomonische Schdiel nai zu bauwe. De domols bkonde Aschidegd Heinrich Hübsch hodds donn gbaud. Im 19. Jaahunnad hoddma die Eanaijarung vunde Weschdfassad un die Malareije und Fresge im Dumm als was Schäänes und Großes gseje, wuvu a de Kenisch Ludwig Iwwazaischd gwes isch. Des hoddma awwa bloß bis zum End vum Jaahunnad gdengd kabd. Donn isch die Schdimmung gkibbd un 1916 hoddma donn gmeend, dasses eja a ä Uugligg gwesd isch, wude Dumm gdroffe hodd.

Geschewadd

S'Middelschiff vum Schbaimara Dumm; G'guggd vum Weschde im Joa 2017

Inde Joa 1900-1906 hoddma die Kenischs- un Kaisagrewa ge'effnd un inna naije un a zugenglische Kaisagrufd unnam eschdlische Longhaus unnagbrochd. Im Joa 1925 ischde Dumm a Pebschdlischi Basilika worre.

Inde Joa 1957-1961 ischde Pudz abgschlache worre un dodmidd a alle Malaraije vum 19. Jaahunnad, bis uff die großen Fresge ausm Marijeziglus unnade Noad- un Siedfenschdare vum Middlschiff. Oinisch Fresge hoddma uffä Duch gbrochd un abgzoche. Dodmidd hoddma die Fresge redde kenne, bis uffs Fresgo ausmm Beanhaadziglus, wus kä Zaid mea kabd hodd. Brischische Sonndschdääpaila sinn do a midd Zemend gimbfd un dodmid vaschdeagd worre.

Die frija mol voahondene Giwwel vum Gweahaus unnem Koa sinn noch Schdisch un nochde Voabilda vun ähnlische Bauweag widda heagschdelld worre. Onnare schbeda oagbrochde Vaziearunge sinn rigg'gengisch gmachd worre, awwa aus schdadische Grind nedd alles. Je nochdem guggdma des haid als ä glungeni Reschdauwierung odda nedd oa.

Said 1996 weadde Dumm grundleschend eanaijad un s'wead noch bis 2015 geje. Bis Juni 2005 sinn schunn 15,1 Millionen Euro uffgwend worre un insgsomd werrens donn 26 Milljione Euro soi. Fa die Unnaschdidzung vunde Koschde isch 1995 de „Dombauverein Speyer“ g'grind worre. Unnade Laidung vum Vitus Wurmdobler sinn die Schraudolphschen Fresge reschdauriad worre un saidem 28. Ogdowa 2012 kommase im Kaisasaal vum Dumm oagugge.

Baufaase vum Schbaimara Dumm

Die Umriss vunde Baufaase vum Schbaimara Dumm zaischn guud die gonse Vaännarunge.

• 
  1061
• 
  1106
• 
  1689
• 
  1756
• 
  1778
• 
  1858

Aaschidegdur

Panorama inne im Dumm

De Grundriß vum Schbaimara Dumm

Daade zum Bau

• Gsomdläng: 134 m
• Hee vum Middlschiff: 33m
• Braid vum Middlschiff: 14 m
• Braid vum Longhaus: 37,62 m
• Hee vunde Oschdtiäm: 71,20 m
• Hee vunde Weschdtiäm: 65,60 m

De Schbaimara Dumm isch bsonndas in soina romonische Aschidegdua, doa viele Oaschdees fadie Aschidegdua in Middloiroba gewwe hodd. Ä großes Broblem ischs Gwelwe vunnem große Raum gwesd. Des hoddma inde Schbedondigg vagesse, wie des geje dud. Middm Dumm hoddmas widda vasuchd, zueaschd mol midd Tonnegewelwe. Des isch donn baim Schbaimara Dumm baide Saideschiff glunge middm Graizgwelwe un don a midde Welwung vum Middelschiff.

Fa die Welwung vum Middelschiff hodds ä schdaages Mauwaweag gbrauchd. Ums Gwischd draache zu kenne, hoddma Voalaache uff die Wend gbrochd un domid nai a die Middelschiffwond „relifiad“. Auße oam Dumm fiad ä Zweaschegalarie umde Dumm long.

Die Gribbda

De Grundriß vunde Gribbda

Bligg in die Gribbda

Die Gribbda lischd unnam Gweahaus unnem Koa vum Schbaimara Dumm. Ma hoddse 1041 gwaihd un sie hoddä Flesch vun 850 m² unnä Heh vun 7 m un dimidd ischse die gregschd romonisch Säulehall in Oiropa. Die Welwung wunde Gribbda isch baide Welwung vunde Saideschiffe vum Dumm iwwanumme worre. Die änzelne Joch sinn midd Guadbeesche vunnänonna gdrennd. Vum „Raumquadrat der Vierung“ hoddsisch die sognonndi „gebundene Form“ endwiggeld.

Die 42 Graizgraadgewelwe lischn uff Saile midd effache Weaflkabidelle. Tibisch fa die Zaid vunde SalierSalija unde Schdaufa sinn abwegslnd geele un roode Sondschdääblegg vunde Haadd un vum Odewald vabaud worre. Inde Gribbda schdeed ä Daufbeggevun 1100 voam Haubdaldaa.

Die Greewa un Grawbmeela

Grawbbladd vum Rudolf vun Habsbuasch

Grawb vum Konrad II.

Grawb vum Heinrich V.)

Die Greewa sinn im eschdlische Ende vum Middlschiff. Iwwa zwee Drebbe kummdma in die Voagribbda nunna, wuma awwa baide Eawiadarung vunde Greewa zugschidd kabd hodd. Die Zugeng zude Gribbda hoddma in die Saideschiff valeschd unnä rischdischi Grufd hodds nedd. Die Grufd, wu haid die daidsche Kenische un Kaisa lieschn, isch Oafong vum 20. Jaahunnad gmachd worre. De Schdääsaagofaag vum Kasai Konrad II. hoddma 1039, alsde Dumm noch bgaud, awwa die Gribbda schun feadisch un gwaid worre isch, midd Aisebenda umgewwe, ums Grawb voa Blindarunge zu schidze. De Schdääsaagofaag isch donn zwischede Drebbe inde Bode vaseng'gd worre.

Im 19. Jaahunnad hoddmade Dumm als ä Aad Nadzionaldengmol gseje. In dea Zaid hodd änna gschriwwe kabd:

„Der Ruhm des Speyerer Domes, eines der mächtigsten frühmittelalterlichen Baudenkmale in Deutschland, war von jeher, dass er die Gräber Deutscher Kaiser barg. Wer den Dom betrat und diese von der Geschichte geheiligten Ruhestätten wohl der hervorragendsten Herrscher, welche den deutschen Kaiserthron geziert hatten, besuchen wollte, musste sich im gewissen Sinne enttäuscht fühlen. Denn im so genannten Königschor vor dem Hochaltar konnte nur der Boden, unter dem die Kaiser ruhen sollten, gezeigt werden, von den originalen Gräbern, Sarcophagen oder Grabstellen war nichts mehr zu sehen.“

Eweso hodd z. B. de Gimnasijalprofessoa Johannes Praun ä paa Joa frija 1898 gklunge kabd:

„Niemand konnte bestimmte Angaben über die Lage der im Dom zur ewigen Ruhe gebetteten Herrscher des Mittelalters machen. [...] Viele Fremde, die alljährlich den Kaiserdom zu Speyer besuchen, würden unbefriedigt von dannen ziehen.“

Ma hodd sich vun solche Iwwaleschunge laide losse un die Greewa ausgbuddld, uffgmachd un unnasuchd. Do isch donn glaa worre, dass die Greewa vunde Salija iwwadauwad kabd hawwen unma hodd feschdschdelle kenne, wea do inde Greewa lische dud. Donn sinnse 1900 widda bgrawe worre, awwa die Scheddz, wu mol baigewwe worre sinn, hoddma in die „Domschatzkammer“ vum Hischdorische Museum vunde Palz gbrochd. Zwee Joa schbeeda, 1902 hoddmase donn engildisch inde Grufd b'eadischd.

Die Grawbbladd vum Rudolf vun Habsbuasch, wu inde Gribbda isch, isch die easchd iwwaliefad Grawbbladd middm lewenseschde Poadrää vunnem Mensch ausm Middlalda.

Uaschbringlisch sinn Greewa im Middlschiff voam Leddna middm Graizaldaa gwesd. Iwwadie Jaahunnade isch des donn awwa vagesse gonge.Im Joa 1900 hoddma deswesche groß grawe misse, um die Kaise zu finne. Bis 1906 isch die nai Gribbda unnam alde Königs-Koa gbaud worre un do lischn die Greewa vun achd daidsche Kenische un Kaisa un Fraue bis haid:

• Konrad II. († 1039) un soi Fraa Gisela vun Schwawe († 1043)
• Heinrich III. († 1056), em Konrad II. soin Sohn
• Heinrich IV. († 1106), em Heinrich III., un soi Fraa Bertha vun Savoyen († 1087)
• Heinrich V. († 1125), em Heinrichs IV. soin Sohn
• Beatrix vun Buagund († 1184), em Friedrichs Barbarossa soi zwäddi Fraa un ia Dochda Agnes († 1184)
• Philipp vun Schwawe († 1208), em Friedrich Barbarossas soin Sohn
• Rudolf vun Habsbuasch († 1291)
• Adolf vun Nassau († 1298)
• Albrecht vun Esdaraisch († 1308), em Rudolfs vun Habsbuasch soin Sohn

S'sinn doad a finf Greewa vun Bischeef un noch Bää vun Laid, wuma haid nemme wees, wease mol gwesd sinn.

Grawbinschrifd vum Dummherr Kaal Wolfgang Fraiherr vun Rollinge

Im Dumm hodds oinische Schkulbdure ausm 13. bis 19. Jaahunnad un newem Grawbdeng'gmal vum Rudolf vun Habschbuasch hodds onnare wischidsche Grawbmeela.

• Bischof Redschinbald II. vun Dillinge († 1039)
• Bischof Gerhaad vun Ehrebeasch († 1363, Grawbschdää 1775 vum Vincenz Möhring)
• Dekan Dr. Niggolaus Buaschmonn († 1443)
• Bischof Siegfried II. vun Venninge († 1459) und soin Bruda, Dummkabidulaa Niggolaus vun Venninge († 1483)
• Dummherr Wibbadd vun Finschdalohe († 1503)
• Dummherr Looda Freidrisch Moha vun Wald († 1713)
• Dummherr Johonn Beanhaad vun Droste († 1713)
• Dummherr Alexonda Hoinrisch Fronsiskus Ignszius Waldbodd vun Bassem († 1715)
• Dummdekan Johann Hoinrisch vun Gysebeasch († 1717)
• Dummdekan Heamonn Lodaa vun Auwach († 1722)
• Dummherr Karl Wolfgong Hoinrisch vun Rollinge († 1730)

Kabelle

Die Afra-Kabell

Heinrich V. isch oam Daach vunde hailische Afra vun Augsbuasch, änna friehgrischdlischi Mäatiararin, gbore worre. Deswesche hoddma'em ä Kabell vum Dumm dea Hailische zugschriwwe. Die Kabell isch oandie aisßa Noadwond vum Longhaus oagbaud umma konn vum Dumm, awwa aus vun auße noikumme.

De Gdeng'gdaach vunde St. Afra isch a de Schdewedaach vum Kaisa Heinrich IV. gwesd. Wesche'em Keäaschebonn gesche ihn hodd soin Saasch faschd finf Joa inde domols uugwaide Babell lische misse. Nochdräschlisch hodde Pabschd Paschalis II. de Bonn uffkowe unma hodd de Heinrich IV. oam 7. August 1111, on soim finfde Todesdaach, newe soim Vadda, em Heinrich III. im Familijegrawb vunde Salija im Dumm baigsedzd.

Said 1820 isch inde Noadwond än „Epitaph“ vum Caspar Schober (1504–1532), em Ingolschdedda Reschdsprofessoa und Rischda oam Raischdkommag'rischd Schbaija, vum zaschdeade Graizgong vum Dumm kumme. Die Renesoance-Eawedd kennd vum Aischschdedda Bildhauwa Loy Hering soi un zaischd ä Uffeaschdejung vum Martin Schongauer.

Die Afra-Kabell isch haid ä Sagramendskabell vum Dumm. Do werren die maischde Paagoddesdienschd abkalde. Baim Brond vum Dumm isch die Uaschbringlisch Kabell middm keazare Joch, em „kleinen Paradis“, zaschdead worre. Ma hodds nemme uffgbaud un die haidisch Kabell hodd jedz ä heejares Gewelwejoch.

Die Dobbelkabell

Kabell St. Katharina midd Religwije un Effnung zude Kabell St. Emmeram im Unnagschoss

Onde Siedsaid vum Dumm hodds die Dobbelkabell, wuma midd 1050 oagfonge kabd hodd. Unnade Kabell isch noch ä onnari Kabell, die Unnakabell, wu'm St. Emmeram (St. Martin) gwaid isch un wu die Laid ia Kinna taafe losse kennen. Inde Owwakabell werren Religwije ausgschdellt, z. B. vum hailische Pirminius, vum seelische Paul Josef Nardini un s'Heazgrawb un sogenonde „Herzepitaph“ vum Bischof Johann VIII. Hugo von Orsbeck (1634–1711).

Die Owwakabell ischde hailische Katharina von Alexandrien gwaihd. un soll oande Gebuadsdaach vunna Dochda vum Heinrichs III. oam 25. Nowemba erinnare, em Gdeng'gdaach vunde hailische Katharina, änni vunde Veazee Noodhelfa. Nochde Legend isch die hailisch Katharina ä jungi un gschaidi Scheehaid gwesd, wude Jungfräulischkaid gwaihd gwesd isch. Wie a die hailisch Afra, sollse ä Kenischdochda vun Ziepan gwesd soi un wu um 300 in Alexondrije gleewbd hawwa soll. Än Ääsiedla sollse zum Chrischdedum gebrocht hawwe.

Die Owwa- un Unnakabell sin middenna achdeggische Effnung, wu 1961 widdheagschdellt worre isch, middanonna vabunne.

De Kaisasaal

De Kaisasaal lischd im Weschde vum Dumm iwwade Voahall. Die Pleen dodvoa sinn vum Hainrisch Hibsch un s'nairomonische Weschdweag hodds ald barogge easedzd. Iwwam Haubdoigong vunde Voahall hodds ä großi Rosedd un im Innare vum Saal isch ä Kobie vum vabronnde Gnaadebild vunde Patrona Spirensis uffgschdelld, wu vum Bildhauwa Joachim Ginda 1777 fas frijare barogge Weschdweag gschaffe kabd hodd. Said 2012 sinn im Saal die reschdaurieade Schraudolphfresge ausgschdelld, wuma beide Reschdaurierung vum Dumm 1957 abgnumme un im Kaisasaal oig'lachad kabd hodd. De Kaisasaal isch a eanaijad worre un oam 28. Ogdowa vum Kuad Begg, em Minischdapresidend vun Rhoilond-Pals, eaeffend worre. Gons bsondas schää ischs Fresgo vunde Marijekreenung, wu frija inde „Apsiskalodd“ vum Dumm gewesd isch..

De Middltuam vum Weschdbau un die Glogge

De Middltuam vum Weschdbau hodd schun imma s'Gloggegschieb kabd. Un s'isch äns vunde wenische große Gloggeg'laid vum 19. Jaahunnad un isch 1822 vum Peter Lindemann aus Zweebrigge g'gosse worre. Die onnare Glogge (5 bis 9) sinn 1963 vum Friedrich Wilhelm Schilling vun Haidlbeasch gmachd worre. Die via große Glogge 4 un 3 schlachn die Veadlschdunde im Wegsl un die Glogge 2 un 1 die volle Schdunde nochänonna.

Nr.	Nome	Nominal (16tel)	Gwischd (kg)	Duaschmessa (cm)	Inschrifd
1	Maximilianus Josephus (Kaisaglogg)	g0 –4	5350	208	„Maximilianus Josephus Rex Bavariae“ (Maximilian Joseph, Kenisch vun Baijan)
2	Friderica Wilhelmina Carolina	b0 +3	2600	175	„Friderica Wilhelmina Carolina Regina Bavariae“ (Friederike Wilhelmine Karoline, Kenischin vun Baijan)
3	Ludovicus Carolus	des1 +6	1650	147	„Ludovicus Carolus Dux Bavariae Princeps hereditarius“ (Ludwig Karl, Heazoch vun Baijan, Eawbbrinz)
4	Matthæus de Chandelle	f1 +4	600	115	„Matthaeus de Chandelle primus episcopus ecclesiae Spirensis restauratae“ (Matthäus von Chandelle, easchda Bischof vunde widda heagschdelde Keäasch vun Schbaija)
5	Maria	as1	601	95,5	„O clemens, o pia, o dulcis Virgo Maria“ (Oh mildi, oh frommi, oh sieß Jungfraa Maria)
6	Joseph	b1	494	90,3	„St. Joseph, Patron der Kirche, bitte für uns“
7	Anna	des2	440	83,3	„Heilige Anna, halte deine Hand über die Familien“
8	Pirminius	es2	312	75	„Heiliger Pirmin, stärke den Glauben, den du verkündet hast“
9	Otto	f2	217	66,7	„St. Otto, erhalte dein Werk“

Weschdfasad

Schudzpadron vum Schbaimara Dumm

De Brezlbu im Oigong vum Dumm

Inde salische Zaid isch beim Bauwe de Wegsl vun rode un waiße Schdää tiptisch gwesd. De Wegsl vunde Schdää in den nairomonische Fasad hodde Aschidegd Hübsch baide Umgschdaldung vum Dumm gmachd.

Die Weschdfasad isch gschmiggd mid Vazierunge un inde Midd vunde Said isch s'Fenschda middm Christus inde Midd unde Zaische vunde via Evongelischde inde Egge. Iwwam Oigong sin Figure vunde finf Schudzpadron vum Dumm:

Maria

Eazengl Michael

Johonnes de Daifa

Stephanus

Bernhard von Clairvaux

De Bildhauwa Gottfried Renn hodd die Evongelischde inde Fenschdarosedd, Die Tiea- un glääne Figure un die Oanemend vum Wescheweag gmachd. Dorunna a e Brezlbu als Dräschafigur, wun Brezlvakäifa om Dumm zaische dud. De Kinschdla Emil Hopfgarten hodde Christuskobb inde Fenschdarosedd gmachd.

Zweaschgalarie

Die „Zweaschgalarie“

Die „Zweaschgalarie“ vum Dumm mid iare 2 Meda 90 Heh laafd rundrum un hodd auße ä Sailegalarie. Die Galarie isch nedd iwwaraal glaisch braid. Des hengd vunde Schdeag vunde Außemauwa ab.

Descha

Die naije Descha vum Dumm sinn aus Kubfa, aussade godisch Sagrischdai, wuä Schieferdach hodd. Inde Joa 162 un 63 hoddma die Deschaf gsengd, wiema deng'g dasses mol im Middlalda kabd hawwem.

Poschdmaage vum Schbaimara Dumm

Im Lauf vunde Zaid sin vum Dumm sin a oinische Poschdmaage gdruggd worre.

• 
  Poschdmaag vun 1924
• 
  Poschdmaag vun 1961 weschde 900 jährische Faija vum Schbaimara Dumm

Oaschle

Die Oaschl vunde Familje Scherpf isch 2009 noch Białystok in Oschdpole kumme um nochna Iwwaholung inde doadisch Paakeäasch a vunde doadisch Mussigghochschul gnudzd werre.

Disposition vunde Haubdoaschl vum Scherpf (1961 bis 2009)

Haubdweagg Prinzipal 16′ Quintade 16′ Prinzipal 8′ Holzprinzipal 8′ Weitgedackt 8′ Prinzipal 4′ Oktave 4′ Gedackt 4′ Quinte 51/3′ Terz 31/5′ Quinte 22/3′ Oktave 2′ Mixtur VI–VIII Zimbel VI Cornett V Horizontalbombarde 16′ Horizontalbombarde 8′ Horizontalclarine 4′

Positivwerk Prinzipal 8′ Quintade 8′ Spitzgedackt 8′ Oktave 4′ Rohrflöte 4′ Kleinprinzipal 2′ Blockflöte 2′ Kleinoktave 1′ Echo-Cornett IV Scharff V–VI Dulzian 16′ Trompete 8′ Krummhorn 8′ Tremulant

Schwellwerk Pomer 16′ Prinzipal 8′ Flötgedackt 8′ Salicional 8′ Schwebung 8′ Weidenpfeife 8′ Oktave 4′ Rohrpfeif 4′ Sesquialter 22/3′ Hohlflöte 2′ Mixtur VI Terzzimbel III Fagott 16′ Oboe 8′ Schalmey 4′ Tremulant

Bombardwerk Bourdon 16′ Prinzipal 8′ Flute harm. 8′ Salicional 8′ Oktave 4′ Spillpfeife 4′ Fugara 4′ Nasat 22/3′ Flageolett 2′ Terz 13/5′ Septime 11/7′ None 8/9′ Mixtur VI–VIII Bombarde 16′ Trompete 8′ Clairon 4′ Röhrenglocken Tremulant

Oberwerk Rohrquintade 8′ Liebl. Gedackt 8′ Prinzipal 4′ Koppelflöte 4′ Oktave 2′ Sifflöte 11/3′ Oktävlein 1′ Quintzimbel IV Musette 8′ Singend Regal 4′ Tremulant

Pedalwerk Contra-Prinzipal 32′ Prinzipalbaß 16′ Untersatz 16′ Rohrflötenbaß 16′ Großoktave 8′ Offenflöte 8′ Choralbaß 4′ Hohlpfeif 4′ Waldflöte 2′ Blockflöte 1′ Baßquint 51/3′ Hintersatz IV–VII Contra-Posaune 32′ Posaune 16′ Trompete 8′ Clarine 4′ Zinkenbaß 2′

Haubdoaschl (Seifert, 2010/2011)

Gsomdoasischd vunde naije Haubdoaschl

Dedai vunde Schbieloalaach

Im Sebdemba 2011 hoddde Oaschlbauwa Seifert ä naiji Haubdoaschl midd 87 regischda oigwaid, wu owwahalwb vunde Sängaempoa isch.

S'Inschdrumend hodd 5496 Paife uff via Manuale unn Pedal. S'Geld fa die Oaschl isch duasch ä Schbend vunde Induschdriellefamilje Quandt midd änna Vamiddlung vum domolische Bundeskonzla Dr. Helmut Kohl kumme.

Die Oaschl sollma als ä Aad Skulbua empfinne kenne.

Kabellmeeschda

Said 2009 hoddsn naije Kabellmeeschda.

Kunschd

Där Wechsel vun rodm un wääßm Schdoi waa schunn baide Salia. Im ledschde Wiedauffbau ismär dodruff zriggkumme.

Die Waschdfassad is see gschmiggd. Uugfea inde Mid laid ä Rodfenschda mim Grischdus un de via Evangeliesymbol und iwwäm Weschdpordal schdehe die finf Padrone vum Dumm: inde Mid iwwer när'm DobblAdla die hailisch Goddesmudda mim Kind un lings vunnäre de Ärzengel Mischael un de halisch Bernad vun Clairvaux, uff de onnän Said de hailisch Johónnes de Toifa un de hailisch Stephn. Inne hodde Maler Johann vun Schraudolph 1846–1853 im Uffdrach vum Ludwisch I vun Bayan im Schdil vunde Nazarena Freske gmóld un die Bamberga Riedhammas hen die Figure reschdauriad. Om Óófang vom 20. Jh. hod mär dodevun nigs mee wisse gewelld un inzwisch aach viel fodgemachd, haid wääs mär zu schädze, do wenschns dir gonz gruuße 19 m² Mariefreske inde Haubdfenschdarai reschdauriad worn sin.

Dummschaz

Anno 1900 hod mär die alde Gääwa uffgemäschd un unnasuchd. die Knuche hod mär don wira beerdischd un all des annän Zaisch is inde Dummschaz kumme, där wu jezad im Hisdorische Palzmuseum laihd. Unäannäm sin do

• die Grabgrohne vun dä Salia, - aach die Kaisagrohn vum Konrad II vun 1039
• dä Raischsappl vum Hainrisch III
• Inschriftddafle un Schdoffdääl

Mär hod des aach alles phodographiad su wies inde Grääba gleje hod fär mide Billar un däm Zaisch z'foschä.

Außadäm sin do nadialisch aach nuch jedi Mäng lidurgisch Geräd, Paramende, Billar un Skulbdure wie in alle Dummschäz un aach nuch drai vun dänne Freske, wu mär fodgeduun hod.

Goddesdienschd

Goddesdienschd gibds om Sunn- un on Faijadaach oam 7.30, 10.00 un oam 18.00 Ua. Die Voaowendmess isch im Winda um 17.00 un im Summa um 18.00 Ua. Onde Weagdaach wead inde Afra-Kabell gfaijad, Mondaach bis Fraidaach oam 7.00 un om Dienschdaach un Fraidaach a oam 18.00 Ua.

Dummgaade

Gugschd bai Dummgaade.

Sunschdiches

Dummschissl

Ölbärsch

De Dummschissl im Weschde vum Dumm waa die Grenz zwische Dummfraihaid unde frai Raischdadt Schbaija. Wean ärraischd hod, dea schdand unnäm Bischuf soim Räschd un waa sisch voa Vafolschung aus de Schdadt. Bis dohie gald aaches Frai Gelaid dorsch die Schdadt färn naie Bischuf - un es Gelaidräsch fär die Schdadt. De nai Bischuf hodon de Napp mid Woi fille gemißd, des sin guud 1⅓ Schdika (3260 Schoppe ora 1580 l), unän jeda hod frai drinke gedärfd.

950-Joa-Faija

Ooläßlich vunde Faian zum 950-jährische Domjubiläum is de Napp es ärschd mol in unsa Zaid wirra gfilld worrn, awwa ned diregd: mär hod ä Blasdigschaal enoigsedzd, die wu 1000 Lida fasse duud. Där Woi is ä Schbänd vun änäre Woibau-Gmäänd, die wu frija zum Hochschdifd ghead hod.

De Ölbärsch waa mol inde Mid vunärmKraizgong gschdanne, där wu jezad fod is. Schpäda, nódäm daß de Kraizgon längsch fod waa, hod mär Iwwa de Ölbärsch ä Dach gsezd un die Figure värvolschdännischd. Innedrin isä winzisch Kabellsche, wu äm Hailisch Äzengl Mischael gewaihd is.

Saidm 30. Okd. 1981 is de Schbaijmara Dumm als Wäldkulduaärbe onäkannd.

Fär die Räschdaurazionskoschde inde Griff zegrije unäs Kulduaärbe zu ärhalde hodmär 1996 die "Europäische Stiftung Kaiserdom zu Speyer" midnärem Voaschdand, Rad un Kuradorium gegrind mid

• 1 Kadinal
• 3 Bischöf
• 1 ev. Kärschepräsidend
• 1 Äzheazoch
• 1 Heazoch
• 1 Bundeskonzla
• 1 Premierminischda
• 4 Minischdapräsidende
• 1 jüd. Zendralradsvize
• 6 Medieschäfs
• 12 Wäddschafdsboss
• un nuch viel onnan

Bischa

• Rolf Bohlender: Dom und Bistum Speyer. Eine Bibliographie. 2. erg. und überarb. Aufl. Pfälzische Landesbibliothek, Speyer 1979.
• Cole, Emily, General Editor, Bulfinch Press, Little, Brown and Co., 2002, Boston, USA, ISBN 0-8212-2774-2
• Anton Doll: Überlegungen zur Grundsteinlegung und zu den Weihen des Speyerer Domes. In: Archiv für mittelrheinische Kirchengeschichte 24, 1972, S. 9–25
• Caspar Ehlers: Metropolis Germaniae. Studien zur Bedeutung Speyers für das Königtum (751–1250). Göttingen 1996.
• Walter Haas: Die Erbauer des Domes zu Speyer. Bauherren – Architekten – Handwerker. In: Zeitschrift für Kunstgeschichte 29 (1966), S. 223–240.
• Hartmut Jericke: Der Speyerer Dom und seine Bedeutung als zentrale Grablege des abendländischen Kaisertums im 12. Jahrhundert. In: Zeitschrift für die Geschichte des Oberrheins 154, 2006, S. 77–110
• Hans Erich Kubach: Der Dom zu Speyer. 4.A. (ergänzt v. Günther Binding). Darmstadt 1998. ISBN 3-534-13731-0
• Hans Erich Kubach: Der Dom zu Speyer. (Die Kunstdenkmäler von Rheinland-Pfalz Bd. 5). 3 Bde. Dt. Kunstverlag, München 1972. ISBN 3-422-00539-0
• Claudia Moddelmog: Königliche Stiftungen des Mittelalters im historischen Wandel. Quedlinburg und Speyer, Königsfelden, Wiener Neustadt und Andernach. Berlin 2012.
• Matthias Müller, Matthias Untermann, Dethard von Winterfeld (Hrsg.): Der Dom zu Speyer. Konstruktion, Funktion und Rezeption zwischen Salierzeit und Historismus. Darmstadt 2012.
• Radding, Charles M. and Clark, William W.: Medieval Architecture, Medieval Learning: Builders and Masters in the Age of Romanesque and Gothic, Yale University Press, New Haven and London, 1992, ISBN 0-300-04918-8 quoting Horn, W: On the Origins of the Mediaeval Bay System, Journal of the Society of Architectural Historians 17 (1958): 2-23.
• Stalley, Roger: Early Medieval Architecture, Oxford University Press, Oxford, Great Britain, 1999, ISBN 0-19-210048-3
• Willibald Sauerländer: Cluny und Speyer. In: Fleckenstein, Josef (Hrsg.): Investiturstreit und Reichsverfassung. Sigmaringen 1973, S. 9–32.
• Dethard von Winterfeld: Die Kaiserdome Speyer, Mainz, Worms und ihr romanisches Umland. Regensburg 2000.
• Thomas Wirth: Wem gehört der Speyerer Dom? Eine Analyse der Eigentumsverhältnisse von der Französischen Revolution bis heute. In: Archiv für mittelrheinische Kirchengeschichte. 64, 2012, S. 291–324
• Kulturdenkmäler in Rheinland-Pfalz, Bd. 1, Stadt Speyer. 1. Aufl. Schwann, Düsseldorf 1985, ISBN 3-590-31031-6.

Webpeidsch

 Commons: Schmaimara Dumm — Waitere Mulitimediadataie zum Artikel

• youtube, De Speyerer Dom - Deutschland - UNESCO Weltkulturerbe
• Geschichte der Kunst II - das hohe Mittelalter
• Kaiserdom zu Speyer
• Der Kaiserdom zu Speyer
• Bistum Speyer
• Dombauverein Speyer
• Der Kaiserdom zu Speyer, Rheinland-Pfalz
• Dom zu Speyer

Vawais

49.3172222222228.4425